Ecologiya MurodovSh lot doc

7. Vilyams Vas. Rob. (1863-1939) – tuproqshunos, akademik. 
Ilmiy 
ishlari 
agronomiya, 
tuproqshunoslik 
masalalariga 
bag’ishlangan. Dexqonchilikda o’tdala tizimini ishlab chiqdi (5-
125 
156 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
Boshqa 
tirik 
organizmlardan 
farqli 
ravishda 
Metagalaktikada insonning o’rni katta. Yer uning ekologik makoni 
hisoblanadi. Shu yerdan uni planetaning kelajagi uchun ongli 
ekologik javobgarligi kelib chiqadi. Demak, insonning energiyani 
qayta hosil qilish imkoniyati, uning muskul kuchi potentsialidan 
o’n va yuz marotaba oshadi.
Insonning ekologik javobgarligi yil sayin o’sib bormoqda. 
Bugungi kunda faqat taqiqlashlar, jarimalar, kam chiqindili 
texnologiyalarni tatbiq etish va boshqa «navbatchi» tadbirlar 
yetarli emas. Bugun: biosferaga nisbatan inson faoliyati
strategiyasining o’zgarishi kabi so’zlar bilan ifodalangan radikal 
choralar juda kerak bo’ladi.
Bu nima bilan belgilanadi? Birinchidan, insonning ehtiyoji 
va ishlab chiqarish faoliyati tabiat biotsikli bilan muvozanatda 
bo’lmasligi. Ikkinchidan, inson - tabiat millionlab yillar davomida 
to’plangan yonilg’i va boshqa foydali qazilmalarni juda qisqa 
muddatda o’n yillarda ishlatganligi, ana shu sur‘atda davom etsa, 
bu resurslar tez vaqtda butunlay tugashi mumkinligi. Uchinchidan, 
qayta tiklanishi qiyin bo’lgan global jarayonlar to’liq davom 
etayapti (tropik o’rmonlarni kesish, gidrosfera, atmosfera va 
boshq. ifloslanishi). Boshqacha aytganda, biz shunday nuqtaga 
yaqinlashayapmizki, nafaqat alohida ekotizimlar, balki butun 
biosfera barqarorligini yo’qotishi mumkin.
Bu nuqtani har xil - biosferaning mezonli chegarasi, 
halokat nuqtasi yoki qandaydir boshqacha tusda atash mumkin.
Gap bunda emas.
Amerikalik olim Lorents g’alati attraktor hodisalarini 
ochdi. Bu hodisalarning mohiyati shundan iboratki, biror - bir 
jarayonning rivojlanishi, amaliy jihatdan o’tmish holati bilan 
aniqlanmaydi. G’alati attraktor sharoitida tizimning xususiyati 
stoxastik tizimlar xususiyatidan farq qilmaydi, tizimning o’zi 
to’liq parchalangan bo’lishi, shuning uchun juda kichik ta‘sir 
etishlar 
istalgancha 
oqibatlarga 
olib 
kelish 
mumkin.
Matematikada bu nuqtani bifurkatsiya nuqtasi yoki halokat nuqtasi 
(ya‘ni, R.Tomning ishidan keyin paydo bo’lgan - halokat 
nazariyasi) deb ataladi. Bifurkatsiya nuqtasida tizimdagi yuklama 
ayrim chegaradan chiqib keta boshlaganda darhol o’zgarishlar va 
qayta qurish bo’lib o’tadi; tizim barqarorligini va bir xilda 
qaytarilmaydigan 
tarixiy 
rivojlanishi. 
Organizmlarning 
o’zgaruvchanligi, nasl va tabiiy tanlanishi bilan aniqlanadi. Keng 
ma‘noda jamiyat va tabiat o’zgarishi uning yo’nalishi, tartibi, 
qonuniyatlri to’g’risidagi tushunchasini bildiradi (kirish, 2, 7- 
boblar).