Ek sper im en ta L

III. EKSPERIMENT 0 ‘TKAZISH
3.1. Eksperimental metodning 
imkoniyatlari
Tadqiqotchini qiziqtirgan hodisa, holat. funksiyalarni o‘zi xohla- 
ganda yaratishi mumkin. Bunda tadqiqotchi real shart-sharoitlarda 
qanday hodisa sodir boMishini kutib turishi shart emas.
Tadqiq qilinayotgan jarayonning kechishi va ular kutayotgan 
sharoitlarni yetarlicha qat’iy miqdoriy ravishda chegaralashga eri- 
shadi, y a’ni tadqiqot natijalarini sekin-asta matematik tahlil qilishga 
erishadi. Psixologiyada eksperimentning 2 turi: laboratoriya va tabiiy 
turlari mavjud bo‘lib, ular 1910—yil A.F.Lazurskiy tomonidan taklif 
etilgan.
Laboratoriya ekspcrimentini maxsus jihozlangan laboratoriya- 
larda, tabiiysi esa, oddiy tabiiy sharoitlarda o'tkaziladi. Lekin ular- 
ning farqi faqatgina o'tkazishda emas, balki laboratoriya eksperi- 
mentining eng asosiy qiyinchiligi u yoki bu nuqsonni yo'qotishga 
qaratilgan b o iad i. Har qanday laboratoriya eksperimenti sun’iydir, 
chunki unda ishtirokchilarning faoliyati tadqiqotchi yaratgan muhit 
yoki sharoitda kechadi. Bu yerda hech qanday zamonaviy takomil- 
lashgan eksperimental laboratoriya ham jiddiy ahamiyatga ega 
bo'lm ay qoladi. lnson doimo biladiki, bu eksperiment, ya’ni haqiqiy 
ish emas va har qaysi sharoit yoki vaqtda ishtirokchining talabiga 
ko'ra to ‘xtatilishi shart va mumkin. Bu vaqtda tadqiqotchi muhim 
bo‘lgan bog‘lanishlar, qonuniyatlarni aniqlashga qiynalib qoladi. 
Eksperiment doimo m a’lum darajada mavhumdir, chunki tadqiq 
qilinayotgan jarayon qat’iy sun'iylashgan sharoitlar tizimida ro‘y 
beradi. Laboratoriya sharoitida xulosa va tavsiyalarni real amaliyotga 
ko‘chirish qiyinligi bundan ko‘rinib turibdi.
Ushbu metodologik muammoni hal qilishda B.M.Teplov bosh- 
cliiligidagi differensial psixofiziologiya maktabi o lz hissasini qo‘sh- 
di. Ular eksperiment usuli bilan olingan natijalarni boshqa meto- 
dikalar yordamida tekshirib ko‘rish kerakligini ta’kidlashdi, y a ’ni,

---

buni hai qilishda alohida analiz apparati (faktorli yoki dispersiyali 
analiz) zarur bo‘ladi.
So‘ngra «hayotiy ko'rsatkichlar» tizimini ishlab chiqish muhim- 
ligi masalasi qo‘yiladi, y a’ni, tekshiruvchining psixologik xususiyati 
eksperimentda va real faoliyatida qandayligining ilmiy talqini beri- 
lishi kerak. Hayotiy ko‘rsatkichlami jam langan holda qiyoslab 
ko'rish kerak. Shuningdek, bu jarayonlarning ichki tomonlarini ham 
bilish kerak, chunki uning natijaviy ifodasi bizga oz m a’lumot 
beradi. Insonning xulqi uning asab sistemasining ko'pgina xusu- 
siyatlariga bog‘liqdir, y a’ni hayotiy ko'rsatkichlar bir xil emas, 
doimiy ham emas, qolaversa, normal sharoitlarda ular faqatgina asab 
sistemasining mahsuli emas, balki hayotiy sharoitlarga qaratilgandir, 
chunki ularning ta’sirida qaror topgan boiad i.
Tabiiy eksperiment esa qayd etilgan kamchilikni bartaraf etishga 
yordam beradi, chunki u laboratoriya eksperimenti va kuzatish 
metodi orasida «joylashgandir».
Laboratoriya - tabiiy - kuzatish.