Ekonomika fakulteti

Pitkeri qánigelik jumısı quramınıń qısqasha xarakteristikası. Usi pitkeriw qánigelik jumısı quramı jaǵinan kirisiw, úsh bap, juwmaqlaw hám usinislar hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat. Pitkeriw qánigelik jumısı kólemi bolsa 67 betten ibarat bolıp, 7 sızılma, 5 suwret hám 8 keste kòrsetilgen. Pitkeriw qánigelik jumısıniń birinshi babi bank aktiv operaciyaları hám olardıń teoriyalıq huqiqiy tiykarlarina arnalǵan bolıp, onda bank aktivleriniǹ túrleri hám mazmunı kórsetilgen. «Hamkorbank» akcionerlik kommerciyalıq banktiǹ basqarılıwı hám olardıń huqiqiy, ekonokialıq tiykarlarına itibar qaratılǵan. Pitkeriw qánigelik jumısıniń ekinshi babinda, kreditler hám investicion xızmetlerdiǹ esabı teoriyalıq jaǵinan úyrenilgen. Pitkeriw qánigelik jumısıniń úshinshi babı bank aktiv operaciyalarında olardıǹ dáramat keltiriwi hám keltirmeytuǵın dárejesine qaray maǵlıwmatlar anıq berilgen. Bank aktivleri riskin anıqlawdaǵı usılları keltirilgen. Bap boyınsha qısqasha juwmaqlaw keltirip òtilgen. Juwmaqlaw retinde pitkeriw qánigelik jumısı boyınsha juwmaqlaw hám usinislar keltirilgen.


I BAP BANK MEKEMELERINDE AKTIV OPERACIYALAR MAZMUNI HÁM TEORIYALIQ TIYKARLARI

1. 
   Bank aktiv operaciyalarınıǹ teoriyalıq tiykarları
   

Bank aktivleri-bul bankke tiyisli hámde materiallıq qunǵa iye bolǵan bahalıqlar: naq pullar, qarızǵa berilgen qarjılar, ımaratlar hám ásbap-úskenelerden dúziledi. Bunnan tısqarı, bankte materiallıq emes aktivler de bar bolıp, bular materiallıq formaǵa iye bolmaydı, biraq banktiń tiykarǵı iskerliginde aktiv qatnasadı. Sonıń menen birge, aktivlerdi basqarıwdıń teoriyalıq tiykarǵı deregi tek bank aktivlerinen emes, bálkim bank menejmenti mánisinen kelip shıǵadı. Aktivlerdi basqarıw - jeke hám qosılǵan qarjılardı jaylastırıw boyınsha firmanıń iskerligi; bar bolǵan aktivlerdi basqarıw, aylanba kapitaldı basqarıw, likvidli aktivlerdi islep shıǵarıw faktorlarına aylandırıw hám belgilengen aktivlerdi basqarıwdan parıqlanadı. Ishki bank basqarıwdıń obektleri hár túrli bolıp tabıladı. Bank aktivleri olardan biri esaplanadı. Olardı basqarıw sistemasında óz ishine alatuǵın aktivler, basqarıw sisteması aldında sonday maqsetler turadı, bul maqsetlerdi aldına boljaw menejmenttiń wazıypası, maqsetlerdiǹ ózi bolsa ajıralmas túrde aktivlerdi basqarıw sistemasına kiredi.

Ekonomist alım T. Fayziev «Bank aktivlerin basqarıw-banktiń hárekettegi qarjıların nátiyjeli jaylastırıw. Bank aktivleri banktiń aktiv operaciyaları járdeminde jaylastırıladı», dep aytıp otedi²[]. Bunnan kelip shıǵıp aktiv operaciyalarúna toqtap ótsek, mámleketimiz ekonomist ilimpazlarınan A. A. Omonov, T. M. Qoralievlar «Kommerciya bankleriniń aktiv operaciyaları-bul banklerdiń passiv operaciyaları nátiyjesinde qáliplestirilgen qarjıların ekonomikalıq tárepten dáramat (payda) alıw maqsetinde túrli maqsetlerge jaylastırıw hám likvidliligin támiyinlew menen baylanıslı operaliyalar» dep esaplaydı. Kommerciya bankleriniń aktiv operaciyaları olardıń iskerliginde júdá zárúr esaplanadı. Sebebi bul operaciyalar arqalı dáramatlar qáliplestiredi hám aktiv operaciyalar mudamı belgili dárejede risk, yaǵnıy qarızdardıń defolta (tólemine uqıplısızlıǵı) menen baylanıslı boladı»³ [], degen pikirdi aytıp ótken. Rossiyalıq ekonomist alım O. I. Lavrushin buǵan baylanıslı «Kredit shólkemleriniń aktiv operaciyaları-bul dáramatlardı alıw, likvidlilik hám finanslıq turaqlılıqtı uslap turıw maqsetinde ózine tartılatuǵın qarjılardı bólistiriw (olardan paydalanıw) boyınsha maqsetke baǵdarlanǵan is háreket»⁴ [], dep túsindirme beredi. Sonday aq, Sh.Abdullaeba hám Z. Safarova ilmiy miynetlerinde «Kommerciya bankleriniń aktiv operaciyaları bul-bank tárepinen payda alıw maqsetinde óz qarjıları hám tartılǵan qarjılardı nátiyjeli jumsalıwı». Sonıń menen birge «Kommerciya bankleriniń óziniǹ hám yuridikalıq hámde fizikalıq shaxslardıń waqtınsha bos turǵan pul qarjıların qosıw nátiyjesinde belgili dáramat tabıw ushın óz atınan paydalanıwdaǵı iskerligi aktiv operaciyalar»⁵ [] dep táriypler berilgen.
Ekonomist alım A. V. Pechnikova hám basqalar «Aktiv operaciyalar-bul bank resursların jaylastırıw boyınsha operaciyalar bolıp tabıladı. Onıń roli hár qanday kommerciya banki ushın júdá áhmiyetli. Aktiv operaciyalar banktiń daramatlılıǵı hám likvidliligin támiyinleydi, yaǵnıy kommerciya bankleri iskerliginiń eki tiykarǵı wazıypalardı orınlap alıwúna múmkinshilik beredi. Aktiv operaciyalar xalıq xojalıǵında úlken áhmiyetke iye. Olar járdeminde bankler xojalıq iskerligi nátiyjesinde bosap atırǵan pul qarjıların ekonomikanıń perspektivalı tarmaqlarına qarjılar aǵımın támiyinlep, islep shıǵarıw, investaciyalardıń kóbeyiwinde, innovaciyalardı engiziwge, turaq-jay qurılısın keńeytiwge kómeklesken halda qarjıǵa mútáj bolǵanlarǵa baǵdarlanıwı múmkin. Bank tárepinen xalıqqa ssudalar beriw úlken áhmiyetke iye boladı» degen pikirdi⁶ ilgeri súrgen.
Mámleketimiz ekonomistlerinen O. A. Ortıkov, I. Ya. Qullievlar bolsa «Banktiń aktiv operaciyaları degende, banktiń óz hám tartılǵan finanslıq resurslarınan dáramat alıw maqsetinde jaylastırıw túsiniledi⁷ yaǵnıy aktiv operaciyalar-joqarıda belgilengeni sıyaqlı, bul bank tárepinen payda alıw maqsetinde óz qarjıları hám tartılǵan qarjıların nátiyjeli baǵdarı bolıp tabıladı. Buǵan bazarda júzege kelgen jaǵdaydı, banktiń ámeldegi jaǵdayın sistemalı tárizde analizlew, bank aktivleri háreketi hám quramına mudamı zárúrli ózgerisler kirgiziw arqalı erisiledi» dep aytıp ótken[]. Joqarıdaǵı ilimpazlardıń pikirlerin úyrengen halda aktiv operaciyalar boyınsha tómendegi táriyp qáliplestirildi.
Kommerciya bankleri ekonomikanıń tiykarǵı tamırı bolıp, ekonomikanıń háreketiniń tıǵız baylanıslılıǵın támiyinlese, aktiv operaciyalar bolsa kommerciya bankleriniń tiykarǵı finanslıq turaqlılıǵın támiyinleytuǵın zárúrli buwin bolıp xızmet etedi (1-suwretke qarań).
Bul táriypin túsindirmesi, banklerdiń ekonomikada tutqan ornı qanshelli zárúrli bolsa, aktiv operaciyalarda bank sistemasınıń tiykarı esaplanıwın, aktiv operaciyalarsız bank aktivleri qáliplespesten, aktiv operaciyalardı ámelge asırıw úlken áhmiyetke iye ekenligin ańlatadı. Joqarıdaǵı ekonomist ilimpazlardıń táriypleri tiykarında tómendegi sızılmanı qáliplestirdik. Kommerciya bankleriniń basqarıw processleriniń tıǵız baylanıslılıǵı sızılmasınan basqarıw processleriniń tıǵız baylanıslılıǵın kóriwimiz múmkin. Bul basqarıw arqalı bank joqarı dáramatqa, likvidlilikke, turaqlılıqqa hám kapitalınıń ósiwine erisedi bul bolsa klientlerdiń bankke isenimin asıradı.

aktiv operaciyalardı bаsqarıw

Bank passivlеri

Passiv operaciyalar dı bаsqarıw

Bank aktivlеri

Passiv operaciya-lardı bаsqarıw

likvidlilik

kapital

turaqlılıq