Ekonomika fakulteti

7-sızılma. Hamkor banktiǹ bahalı qaǵazları hám investiciyalardıǹ ózgerisi(mıǹ swmda)²⁵
Joqarıda keltirilgen sızılmada bahalı qaǵazlardıǹ aldı sattı operaciyaları investicion xızmetke qaraǵanda joqarı ekenligin kóriwimiz múmkin.
Bank xızmetinde bahalı qaǵazlar hám investiciyalar esabı áhniyetli orında turıwın izertlew obekti sıpatında keltirilgen bank maǵlıwmatları menen túsindirip óttik.


2.3. Lizing hám factoring operaciyaların esapqa alıw tártibi
San ekonomikaǵa ótiwde hám ekonomikanıń modernizaciyalasıwı, sonday-aq bank hám onıń klientlerin ekonomikalıq mápdarlıǵı banklerdiń xızmet túrleri hám operaciyaları sanınıń turaqlı ráwishte sapalı alıp barıwına túrtki bolmaqta. Banklerdiń dástúriy emes operaciyaları quramına tómendegilerdi kiritemiz:
-lizing;
-faktoring;
-trast operaciyaların kiritiw múmkin.
Lizing opreaciyaları hám olardıń esabı. Banklerde lizing operaciyaları hám esabı Oraylıq bankiniń tiyisli normativ hújjetleri tiykarında usı kúnge shekem ámelge asırǵan²⁶.(«Kommerciyalıq banklerinde lizing operaciyaların ámelge asırıw hám olardıń buxgalteriya esabın júritiw tártibi haqqın»da 620-sanlı Nızamı, Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki Basqarıwınıń 2006 jıl 21 oktyabrdegi 25/6-sanlı qararı menen tastıyıqlangan, Ózbekstan Respublikası Adillik ministrliginde 2006 jıl 27 dekabrde 1648-sanı menen dizimnen ótkerilgen). Biraqta bul tiykarǵı hújjet 2023 jıl 28 fevraldan óz kúshin joǵalqan esaplanadı (https://www.lex.uz/docs/-1099812). Banklerde lizing operaciyaları lizing beriwshi, lizingdi alıwshı hám qurallardı satıwshılar ortasında dúzilgen shartnama tiykarında ámelge asırıladı. Lizing alıwshı lizing shártnamasın dúziw ushın onıń tiykarǵı depozit esapbetine xızmet kórsetip atırǵan bankke tómendegi hújjetlerdi tapsırıwı kerek:
-lizing buyırtpası
-lizing obektiniń texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishleri hám onıń satwshısı haqqındaǵı maǵlıwmatnama;
-lizingtiń barlıq dáwirin ishine alǵan pul kirimi analizi kórsetilgen biznes-reje;
-aqırǵı esabat sanesine rayon (qala) mámleket salıq inspekciyası tárepinen qabıl etilgen buxgalterlik balansı (1-forma), finanslıq nátiyjeleri haqqında esabat (2-forma). Lizing payız stavkları muǵdarı lizing alıwshı hám lizing beriwshi bank ortasındaǵı óz ara kelisimge kóre lizing shártnamasında belgilenedi.
Ózbekstan Respublikasınıń «Lizing haqqında»ǵı nızamına muwapıq, lizing shártnaması tómendegi shártlerden birine juwap beriwi kerek²⁷:
a) lizing shártnamasınıń múddeti tamam bolǵannan keyin, lizing obekti lizing alıwshınıń múlki sıpatında ótse;
b) lizing shártnamasınıń múddeti lizing obekti xızmeti múddetiniń 80 payızınan artıq bolsa yamasa lizing obektiniń lizing shártnaması tamam bolǵannan keyingi qáldıq bahası onıń baslanǵısh bahasınıń 20 payızınan kem bolsa;
v) lizing shártnamasınıń múddeti tamam bolgannan keyin, lizing alıwshı lizing obektin onıń bazar bahasınan tómen bahada satıp alıw huqıqına iye bolsa, bunda sol huqıqtı ámelge asırıw kúnindegi lizing obekti bahası tiykar boladı;
g) lizing shártnaması ámel qılatuǵın dáwir ushın lizing tólemleriniń ulıwma summası lizing obekti bahasınıń 90 payızınan artıq bolsa.
Lizing beriwshi bank lizing obekti ushın tólemlerin satıwshıǵa aldınnan tólep berilgende tómendegi buxgalteriya jazıwın ámelge asıradı:
Debet 19909-«Tovar-materiallıq qımbatlıqları ushın tólengen qarjılar»
Kredit-«Banktiń wákillik esapbeti»
Lizing obekti tuwrıdan-tuwrı lizing alıwshıǵa jetkerip berilse, lizing beriwshi bank paydalanıwshıǵa qabıl etiw dalalatnamasına tiykarlanıp memorial order toltırıp, tómendegi buxgalteriya ámelin orınlaydı:
Debet 15600-«Lizing (finanslıq ijara) (tiyisli sáykes esapbeti)»
Kredit 199909-«Tovar materiallıq qımbatlıqlar ushın tólengen qarjılar»
Lizing obekti dáslep lizing beriwshi bank balansına kiris qılınıp, sońınan lizing alıwshıǵa lizinge berilgende tómendegi buxgalteriya jazıwı beriledi.
a) Lizing obekti bank balansına kiris qılınǵanda:
Debet 16500-«Tiykarǵı qurallar (tiyisli sáykes esapbeti)»
Kredit 19909-«Tovar-materiallıq qımbatlıqları ushın tólengen qarjılar»
b) Lizing obekti lizing alıwshıǵa berilgende:
Debet 15600-«Lizing (finanslıq ijara) (tiyisli sáykes esapbeti)»
Kredit 16500-«Tiykarǵı qurallar (sáykes esapbeti)»
Lizing beriwshi bank tarepinen ámelge asırılgan hám lizing shártnamasına muwapıq lizing alıwshı tárepinen qaplanatuǵın dáslepki tikkeley qárejetler lizing obektiniń bahasına qosıladı.
Lizing beriwshi bank tárepinen lizing boyınsha payızlı daramatlar esaplanǵanda tómendegi buxgalteriya ótkermeleri beriledi:
Debet 16323-«Lizing boyınsha alıw ushın esaplanǵan payızlar»
Kredit 45100-«Lizing (finanslıq ijara) boyınsha payızl daramatlar (tiyisli sáykes esapbeti)»
Lizing obektiniń tiykarǵı summasın keste tiykarında qaytarılǵanda hám olarǵa esaplanǵan payızlar óndirilgende tómendegi buxgalteriya ótkermeleri beriledi:
Debet Kassadaǵı naq pul hám basqa tólem hújjetleri yamasa klienttiń depozit yamasa banktiń wákillik esapbeti (ulıwma summaǵa)
Kredit 15600-Lizing (finanslıq ijara) (tiyisli sáykes esapbeti) (tiykarǵı qarız summasınıń qaytarılǵan summasına);
Kredit 16323-Lizing (finanslıq ijara) boyınsha alıw ushın esaplanǵan payızlar (payızlı daramad summasına).
Lizing shártnaması múddeti tamam bolǵannan soń lizing tólemlerin tólew shártleri tolıq orınlanǵanda 15600 Lizing (finanslıq ijara) hám 16323 Lizing boyınsha alıw ushın esaplanǵan payızlar esapbetleri qaldıǵı nolge teń boladı.
Lizing obekti lizing alıwshı tárepinen lizing shártnaması shártleri buzılǵanlıǵı sebepli qaytarıp alınǵanda, lizing beriwshi usı aktivtiń táǵdirin sheshkenge shekem onı óz balansına tómendegi buxgalteriya ótkermeleri arqalı qabıl qıladı:
Debet 16705-«Banktiń basqa kóshpes múlkleri»
Kredit 15600-«Lizing (finanslıq ijara) (tiyisli sáykes esapbeti)»
Lizing alıwshı tárepinen lizing tólemleri belgilengen múddette ámelge asırılmaǵan táǵdirde aktivtiń kelesi esabı usı ámelge asırıladı. Lizing «Aktivler sıpatın klassifikaciyalaw, kommerciyalıq bankleri hám olardıń filialları tárepinen itimallıq joǵaltıwlarǵa qarsı rezervler shólkemlestiriw hám olardı isletiw haqqında» ǵı Nızam²⁸ (dizimge alıw nomeri 2696, 2015 jıl 14 iyun) nan kelip shıqqan halda klassifikaciyalanadı. Ámeliyatta kommerciyalıq bankler ayrım tiykarǵı qurallardı lizinge alıwı múmkin. lizing lizing alıwshı bankiniń finanslıq esabatlarında hám aktiv hám májbúriyat sıpatında tán alınadı. Lizingti dáslepki tán alıwda tómendegi buxgalteriya ótkermesi orınlanadı:
Debet 15515-«Obektlerdi lizinge alıw hám onı jetilistiriw huqıqı»
Kredit 22100-«Lizing (finanslıq ijara) boyınsha májbúriyatlardıń tiyisli sáykes esapbeti»
Lizing alıwshı bank tárepinen lizing dáslepki tán alınǵannan soń keyingi esap májbúriyat boyınsha tiykarǵı qarız summasın hám lizing boyınsha payızlar tólew esabın júritiwden ibarat. Lizing alıwshı tárepinen lizing tólemleri kestesine muwapıq lizing boyınsha payızlı qárejetler esaplanǵanda tómendegi buxgalteriya ótkermeleri beriledi:
Debet 54198-«Basqa banklerden alınǵan lizing boyınsha payızlı qárejetler» yamasa 54199-«Basqa lizing beriwshierden alınǵan lizing boyınsha payızlı qárejetler»
Kredit 22408-«Lizing (finanslıq ijara) boyınsha esaplanǵan payızlar»
Lizing alıwshı bank tárepinen lizing tólemleri tólengende tómendegi buxgalteriya ótkermeleri ámelge asırıladı:
Debet 22408-«Lizing (finanslıq ijara) boyınsha esaplanǵan payızlar»
Debet 22100-«Lizing (finanslıq ijara) boyınsha májbúriyatlardıń tiyisli sáykes esapbeti»
Kredit-«Banktiń wákillik yamasa lizing beriwshiniń depozit esapbeti»
Lizingke alıwshı bank tárepinen lizing obekti boyınsha amortizaciya ajıratpaları tlapları tiykarında ámelge asırıladı hám tómendegi buxgalteriya ótkermesi ámelge asırıladı: Debet 56626-«Obektlerdi ijaraǵa alıw hám onı jetilistiriw huqıqı boyınsha eskiriw summası»
Kredit 16519-«Obektlerdi ijaraǵa alıw hám onı jetilistiriw huqıqı boyınsha jıynalǵan eskiriw summası (kontr-aktiv)»
Lizing obektin jıllıq qayta bahalaw lizing alıwshı bank tárepinen nızamshılıqta ornatılǵan tártipte ámelge asırıladı. Lizing obektin lizing alıwshı bankke ótkeriw tómendegi buxgalteriya ótkermeleri arqalı ámelge asırıladı:
Debet 16500-«Tiykarǵı qurallar (tiyisli sáykes esapbeti)»
Debet 16519-«Obektlerdi ijaraǵa alıw hám onı jetilistiriw huqıqı boyınsha jıynalǵan eskiriw summası (kontr-aktiv)»
Kredit 16515-«Obektlerdi ijaraǵa alıw hám onı jetilistiriw huqıqı»
Kredit 165xx-«Jıynalǵan eskiriw summası (tiyisli sáykes esapbeti)»
Lizing shártnaması múddeti aqırında lizing alıwshı bankke lizing obektiniń satıw sánesindegi haqqanıy bahasınan tómen narqta satıp alıw huqıqı berilgen bolsa, satıp alıw tómendegi buxgalteriya ótkermesi arqalı ámelge asırıladı:
Debet 22100-«Lizing (finanslıq ijara) boyınsha minnetlemelerdıń tiyisli sáykes esapbeti»
Kredit-«Banktiń wákillik yamasa lizing beriwshiniń depozit esapbeti»²⁹