Ekonomikanıń ashıqlıǵı Ashıq ekonomika túsinigi

Eksport importtan kóp bolǵanda sırtqı sawda balansı aktiv, import eksporttan kóp bolǵanda ol passiv boladı.
Aktiv balans sırtqa tovarlar kóp satılıwın, passiv balans bolsa olar sırttan kóbirek satıp alınıwın ańlatadı. Eksport hám import ortasındaǵı parq sap eksport boladı.

Eksport

Import

Sap eksport

Sawda balansınıń jaǵdayına qaray sap eksport oń (+) yamasa teris (-) boladı. Eksport import penen teń bolǵanda sap eksport 0 ge teń boladı, bunday halda netto-balans payda boladı.

Ekonomikanıń eksport potencialı 2 nársege baylanıslı boladı:
a)islep shıǵarıwdıń rawajlanǵanlıq dárejesi;
b)islep shiǵarıwdıń xalıqaralıq miynet bólistiriliwindegi qatnası hám kónligiw dárejesi.
Kapitaldıń xalıqaralıq háreketi
Ekonomikanıń ashıqlıǵı kapitaldı mámleketleraralıq kóship turıwın da ańlatadı. Bir jerde kapital kóp bolıp, ol sırtqa shıǵarılsa, basqa jerde ol jetisbegenliginen sırttan kiritiledi. Kapitaldıń sirtqa shıǵarılıwı odan mámleket ishindegige salıstırǵanda sırtta kóbirek payda alıw ushın júz beredi. Kapitaldı kirgiziwden maqset onıń qatnasıwında milliy ekonomikanı ósiriw bolıp tabıladı.
Kapitaldı shıǵarıw hám kirgiziw túrli jollar hám qurallar menen ámelge asırıladı. Sırtqa mámleket kapitalı shıǵarılǵanda bir húkimet basqasına qarız beredi. Jeke kapitaldı firmalar, túrli finanslıq korporatcialar hám bankler shıǵaradı. Jeke kapitaldı shetke shıǵarıp onı mámleketler boyınsha bólistiriwde transmilliy korporatsiyalar jetekshilik etedi. Olar qatnasıwında jeke kapitaldıń 3/4 bólegi shiǵarıladı. Shetke kapital shıǵarıwdıń 2 tiykarǵı usılı bar:
1. Kapitaldı sırt elge tikkeley, yaǵnıy tuwrıdan-tuwrı investitsiyalaw. Bul usıl shet elde kárxanalar qurıw, mámlekettegi firmalardıń birlespeleri hám shaqapshaların ashıw, sırt el degi kárxanalardı satıp alıw, onda óz bankler bólimlerin ashıw yamasa jańadan bank shólkemlestiriw arqalı ámelge asıriladı. Mısalı, Germaniyadaǵı «Wolkswagen» avtomobil korporatsiyasi Latın Amerikası mámleketlerinde óz zavodların ashqan. Yaponiyadaǵı «Toyota>> avtomobil kompaniyasınıń AQShta, AQShtaǵı «Ford» kompaniyasınıń bolsa Batıs Evropada, «General Motors»dıń Ózbekistanda zavodları bar.
Kapital shıǵarıw túrli mámleketler firmalarınıń qosılıp ketiwi, milliy hám shet el kapitalı qatnasıwındaǵı qospa, yaǵnıy sherikshilik kárxanaların ashıw túrindede boladı.
2. Portfel investitsiyaların jaylastırıw. Bul usıl sırt el kompaniyalarining aksiya hám obligatsiyaların az muǵdarda satıp alıw formasında ótedi. Bulardı alǵanlar sırt eldegi firmalardıń sheriklerine aylanadı. Bunda sırt el finans aktivleri bir qoldan basqa qolǵa ótedi.Sonday jol menen bankler, finans kompaniyalarınıń qımbatlı qaǵazalrı da qolǵa alınadı.
Aytılǵan 2 usıl járdeminde isbilermenlik kapitalı shetke shıǵadı.Shetke qarız (ssuda) kapitalın shıǵarıw da 2 usıl menen ámelge asırıladı.Birinshisi, sırt elge tuwrıdan-tuwrı qarız beriw. Bunday qarızdı húkimetler hám iri kárxanalar beredi.Qarız beriwshilerdi donorlar,yaǵnıy qan beriwshiler,dep júritedi.Qarızdı qabıl qılǵanlardı qarızdarlar dep ataydı.Ekinshisi, sırt el degi firmalar hám húkimetler shıǵarǵan obligatsiyalardı satıp alıw arqalı olarǵa qarız beriw. Sırt elge isbilermenlik kapitalı shıǵarılǵanda onıń isletiliwin iyeleri qadaǵalaw etedi. Shetke qarız kapitalı shıǵarılǵanda onıń qanday isletiliwin qarızdardıń ózi sheshedi.
Kapitaldıń shıǵarılıwı ekonomikalıq ósiwge xızmet etedi, sebebi bunıń menen investitsiya ushın pul tabıw mashqalası sheshiledi, kapital izinen aldıńǵı texnologiya hám basqarıw tájiriybesi kirip keledi, kapital qabıl etken mámlekette óndiristiń restrukturizatsiyasi (quramınıń jańalanıwı ) júz beredi, ol jáhán bazarı menen baylanısadı, bántlik asadı, jergilikli xalıqtıń tabısı ko'beyedi. Biraq tabılǵan payda repatriatsiya (sırt elge alıp ketiw) etiledi. Shetten kirip kelgen kapital onı qabıl etiwshi mámlekettiń milliy máplerine qarsń is kórmewin talap qılınadı.Onıń ushın shet el kapitalın mámleket qadaǵalawı astında hám málim shártlerge ámel etken halda islewine erisiledi.
Waqıt ótip, sharayat ózgeriwi menen kapitaldıń mámleketleraralıq háreketi ózgeredi. XX ásirdiń 70-jıllarına shekem kapital ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerden shıǵıp, qalaq hám hátte koloniya mámleketlerge rawana bolǵan. Keyingi waqıtta kapitaldıń rawajlanǵan mámleketler ortasında bólistiriliwi júz beredi, sebebi kapitaldı joqarı texnologiyalı, serilm ónim hám xızmetlerdi jaratıwǵa qoyıw úlken payda bere basladı. Bunday sharayat rawajlanǵan mámleketlerde bolǵanınan olar bir-birine kapital shıǵara basladı.Hátte resurslar (mısalı, neft) satıwdan bayıp ketken mámleketler óz aqshasın (bulardıń neftedollar, dep ataydı) rawajlanǵan mámleketler kapital qoya basladı.