Electr xa'm magnetizm lat
Download 1.56 Mb. Pdf ko'rish
|
ELEKTR HA’M MAGNETIZM
|
ha’m shamaları yamasa ha’m shamaları
arasında quramalı sızıqlı emes baylanıstın’ bar ekenliginde. Bunday baylanıs (bunday g’a’rezlik) 54-su’wrette keltirilgen. Dene da’slep magnitlenbegen dep esaplanadı. tın’ o’siwi menen magnitlengenlik da’slep tez o’sedi, al keyninen = shamasına ten’ halda derlik turaqlı bolıp qaladı. Bunday qubılıstı toyınıw dep ataymız ha’m usının’ saldarınan = ( ) iymekligi gorizont bag’ıtındag’ı tuwrı sızıqqa aylanadı. = + 4 magnit induktsiyası da maydan tın’ o’siwi menen o’sedi, al toyınıw halında = + 4 = + , yag’nıy = ( ) iymekligi tuwrı sızıqqa aylanadı. Bul tuwrı sızıq qa ha’m g’a 45 o lıq mu’yesh jasaydı (eger penen nı koordinata ko’sherlerine birdey masshtabta qoysaq). ha’m , sonday-aq ha’m shamaları arasında sızıqlı baylanıstın’ joqlıg’ının’ sebebinen ferromagnetikler ushın belgili bir ma’nislerge iye shamalar retinde magnit qabıllag’ıshlıq ha’m magnit sin’irgishlik χ shamaların kirgiziw mu’mkin emes. Bul jag’dayda da = ϰ ha’m = dep jazıw mu’mkin. Biraq magnit qabıllag’ıshlıq menen magnit sin’irgishlik χ nı maydannın’ kernewligi tın’ funktsiyası dep qaraw kerek. Bul funktsiyalar da’slep penen birge o’sedi, bunnan keyin maksimum arqalı o’tedi, aqırında toyınıw halı ornag’nada birge, al ϰ nolge umtıladı (56- su’wret). Ferromagnetiklerdin’ ko’pshiliginde dın’ maksimumdag’ı shaması a’dettegi temperaturalarda ju’zlegen ha’m mın’lag’an birlikke jetedi. Al bazı bir arnawlı tu’rde tayarlang’an quymalarda maksimumda milliong’a jetedi. 10 Biraq magnitlengenliktin’ a’zziligin yamasa ku’shliligin paramagnetikler menen ferromagnetikler arasındag’ı o’zgeshelik dep qarawg’a bolmaydı. Sebebi a’zzi ferromagnetik zattın’ ha’m ku’shli paramagnetik zattın’ orın alıwı mu’mkin. Bunday jag’dayda paramagnetik penen ferromagnetikti magnitlengenliginin’ ma’nisi boyınsha emes, al qalay magnitlenetugınlıg’ı boyınsha ayıradı (ma’seleni tolıq tu’siniw ushın bul paragraftı tolıq oqıp shıg’ıw kerek). 94 56-su’wret. A’dettegi ferromagnetik ushın = ( ) funktsiyasının’ grafigi (Stoletov iymekligi). Ferromagnetiklerdin’ ekinshi o’zgesheligi sonnan ibarat, olar ushın ha’m , sonday-aq ha’m shamaları arasındag’ı g’a’rezlik bir ma’nisli emes. Bul g’a’rezlik ferromagnetik zattın’ burın magnitlengenligi yamasa magnitlenbegenligine baylanıslı. Bul qubılıs magnit gisterezisi dep ataladı (57-su’wret). Magnitlenbegen ferromagnetik materialdı alamız ha’m onı sırtqı magnit maydanınnın’ ta’sirinde nolden baslap ma’nisine shekem magnitley baslaymız. = ( ) g’arezligi iymekligi tu’rinde sa’wlelenedi. Bunnan keyin tı + den − shamasına shekem kemeytemiz. Ta’jiriybeler magnitleniw iymekliginin’ iymekligi menen ju’rmey, joqarıraqtan jolı menen ju’retug’ınlıg’ın ko’rsetedi. Eger magnit maydanın − den + ge shekem ko’retsek, onda magnitleniw iymekligi to’mennen o’tedi ha’m da’slepki noqatına qaytıp keledi. Na’tiyjede tuyıq sızıg’ı alınadı. Bul tuyıq sızıqtı gisterezis petlyası 11 («gisterezis qurıg’ı» yamasa «gisterezis gu’rmegi») dep aytamız. Eger en’ da’slepki noqatın noqatın shekem alıp kelsek, onda en’ u’lken yamasa sheklik dep atalatug’ın gisterezis petlyası alınadı. Bul petlyadan = 0 bolg’an jag’dayda induktsiya nın’ nolge aylanbaytug’ınlıg’ı, al kesindisi menen su’wretlenetug’ınlıg’ı ko’rinip tur. Bul awhalg’a = = /(4 ). Usınday kaldıq magnitleniw qubılısı turaqlı magnitlerdi sog’ıwdın’ tiykarında jatadı. Materialdı tolıq magnitsizlew ushın magnitleniw iymekligin yamasa ′ noqatına shekem alıp keliw kerek. Bul noqatlarg’a = | | magnit maydanı sa’ykes keledi. Bul magnit maydanı uslap turıwshı yamasa koertsitiv ku’sh dep ataladı. Qaldıq magnitlengenlik penen koertsitiv ku’shlerdin’ ma’nisleri ha’r qıylı ferromagnetikte ha’r qıylı. Jumsaq temir ushın gisterezis petlyası tar, al polat ha’m turaqlı magnitlerdi tayarlaw ushın qollanılatugın barlıq materiallarda ken’ (koertsitiv ku’sh u’lken ma’niske iye) bolıp keledi. 57-su’wret. Ferromagnetiklerde orın alatug’ın gisterezis petlyası. Vertikal bag’ıtlang’an koordinata ko’sherine nı emes, al magnitleniw di qoysa da 57- su’wrette keltirilgen iymekliklerdey g’a’rezlilik alınadı. 11 Rus tilindegi «petlya» so’zin karaqalpaq tiline «gu’rmek» yamasa «qurıq» dep awdarıw mu’mkin. Sonlıqtan «gisterezis qurıg’ı» yamasa «gisterezis gu’rmegi» degen so’zdi qollanbay, onın’ ornına «gisterezis petlyası» so’zi qollanılg’an. |
