Electr xa'm magnetizm lat

 
16-§. Elektromagnitlik induktsiya qubılısı 
Elektromagnitlik induktsiya. Faradey ta’jiriybeleri. Lents qa’desi. Elektromagnit 
induktsiyanın’ tiykarg’ı nızamı. O’zlik induktsiya qubılısı 
Faradey (1791-1867) ta’repinen 1831-jılı elektromagnit induktsiyası qubılısının’ ashılıwı 
elektrodinamikadag’ı en’ a’hmiyetli fundamentallıq ashılıwlardın’ biri boldı.
Elektromagnit induktsiyası qubılısın bılayınsha demonstratsiya qılıw mu’mkin: Tınıshlıqta 
turg’an magnitti ha’m ushları galvanometrge jalg’ang’an sım oralg’an tu’teni (katushkanı) 
alamız. Eger tu’teni magnittin’ polюslarının’ birine jaqınlatsaq, onda jaqınlasıw barısında 
galvanometrdin’ strelkası burıladı – tu’tede elektr tog’ı qozadı. Tu’teni qarama-qarsı ta’repke 
qaray qozg’asaq galvanometrdin’ ko’rsetiwi de qarma-qarsı bag’ıtqa burıladı, yag’nıy bul 
jag’dayda da’slepkige qarama-qarsı bag’ıtlang’an toq payda boladı. Tap usınday qubılıstı 
magnitti 180
o
qa burıw ha’m tu’teni da’slepkidey etip qozg’aw arqalı da baqlaw mu’mkin. 
Magnittin’ ornına toq o’tip turg’an tu’teni yamasa elektromagnitti alıw mu’mkin. Solay etip 
tu’teni turaqlı magnit maydanında qozg’ag’anda tu’te arqalı toqtın’ o’tetug’ınlıg’ın ko’remiz. 
Bul toq tu’te toqtag’anda jog’aladı. Bul toqtı induktsiya tog’ı dep ataydı, al baqlang’an qubılıstı 
elektromagnit induktsiya (elektromagnitlik induktsiya) qubılısı dep ataymız. 
59-su’wret. 
Elektromagnitlik induktsiya qubılısın 
tu’sindiriw ushın arnalg’an su’wret. 
Magnit maydanında o’tkizgish qozg’alg’anda elektr tog’ının’ qozıwın zaryadlang’an 
bo’leksheler qozg’alganda payda bolatug’ın Lorentts ku’shinin’ ta’siri menen tu’sindiriledi. 
Da’slep 59-su’wrette keltirilgen a’piwayı jag’daydı qarap o’temiz. O’z-ara parallel 
ha’m
o’tkizgishleri turaqlı magnit maydanında jaylasqan bolsın. Magnit maydanı su’wret tegisligine 
perpendikulyar ha’m bizge qarap bag’ıtlang’an bolsın. Shep ta’repte 
ha’m o’tkizgishleri 
tuyıqlang’an, al on’ ta’repte tuyıqlanbag’an bolsın. O’tkizgishler u’stinde 
o’tkizgish ko’piri 
erkin jıljıp qozg’alatug’ın bolsın. Ko’pir shep ta’repke qaray 
 tezligi menen qozg’alsa, onda usı 
ko’pir menen birlikte erkin elektronlar da, ionlar da qozg’aladı. Ha’r bir qozg’alıwshı zaryadqa 
magnit maydanında 
=
[ ] ku’shi (Lorentts ku’shi) ta’sir etedi. On’ zaryadqa iye iong’a bul 
ku’sh to’men qaray, al teris zaryadlı elektrong’a joqarıg’a qaray ta’sir etedi. Na’tiyjede ko’pir 
arqalı elektronlar joqarıg’a qaray qozg’aladı, yag’nıy ko’pir arqalı to’menge bag’ıtlang’an toq 
o’tedi. Bul toq induktsiyalang’an toq bolıp tabıladı. Qaytadan tarqalg’an elektr zaryadları 
konturdın’ qalg’an 
ushastkalarında toqtı payda etiwshi elektr maydanın qozdıradı. 59-
su’wrette bul toqlar tutas strelkalar menen ko’rsetilgen.

---

97 
Biz o’tkergen ta’jiriybede Lorentts ku’shi elektr tog’ın qozdırıwshı ta’replik ku’shtin’ ornın 
iyeleydi. Sa’ykes ta’replik maydannın’ kernewligi 
=
=
[ ]. Bul maydan ta’repinen 
payda etilgen elektr qozg’awshı ku’shti induktsiyanın’ elektr qozg’awshı ku’shi dep ataydı 
ha’m ol 
ℰ
= −
shamasına ten’ ( arqalı ko’pirdin’ uzınlıg’ı belgilengen). Bul 
an’latpadag’ı minus belgisi 
[ ] ta’replik maydanı on’ burg’ı qag’ıydasına sa’ykes  vektorı 
menen anıqlanatug’ın konturdı aylanıp shıg’ıw bag’ıtına qarama-qarsı ekenligin belgilew ushın 
qoyılg’an. 59-su’wrette bul bag’ıt punktir strelka ja’rdeminde ko’rsetilgen.
shaması konturının’ maydanının’ bir birlik waqıt ishindegi o’simi bolıp tabıladı 
(yag’nıy bul maydannın’ o’siw tezligi). Sonlıqtan 
shaması 
shamasına, yag’nıy 
konturın tesip o’tiwshi magnit ag’ısının’ o’siminin’ tezligine ten’. Solay etip
ℰ
= −
1
.
(156) 
(156)-na’tiyje bir tekli magnit maydanı 
konturı menen qa’legen mu’yesh jasap 
bag’ıtlang’an jag’day ushın da durıs. 
(156)-formula elektromagnitlik induktsiyanın’ tiykarg’ı nızamın an’g’artadı. Bul formula