Electr xa'm magnetizm lat

turatug’ın sistema elektronlıq-ionlıq plazma yamasa plazma dep ataladı. 
Plazmada elektronlar menen ionlardın’ kontsentratsiyaları shama menen birdey bolg’anlıqtan 
ondag’ı ko’lemlik zaryad nolge ten’ (metallarda usınday jag’daydın’ orın alatug’ınlıg’ın eske 
tu’siremiz). Usının’ menen bir qatar gaz a’dewir ionlasqanda plazmanın’ elektr o’tkizgishligi 
u’lken ma’niske iye boladı. Sonlıqtan o’zinin’ elektr o’tkizgishliginin’ хarakteri boyınsha plazma 
metallarg’a jaqınlasadı. 
Eger plazma elektr maydanında jaylasqan bolsa, onda elektr tog’ı o’tedi ha’m plazma qızadı. 
Bunday jag’dayda elektr maydanınan energiyanı da’slep qozg’alg’ısh bo’leksheler bolg’an 
elektronlar aladı, olar keyin soqlıg’ısıwlardın’ na’tiyjesinde alg’an energiyaların ionlarg’a beredi. 
Biraq ionlardın’ massaları elektronlardın’ massalarınan ko’p shamalarg’a u’lken bolg’anlıqtan 
elektronlar energiyaların ionlarg’a tolıq bere almaydı. Kishi basımlarda soqlıg’ısıwlardın’ sanı 
salıstırmalı tu’rde joqarı bolmaydı. Sonlıqtan elektronlardın’ ortasha kinetikalıq energiyaları 

---

75 
ionlardın’ ortasha kinetikalıq energiyalarınan joqarı boladı. Basqa so’zler menen aytqanda 
elektronlardın’ temperaturası ionlardın’ temperaturasınan joqarı boladı (bunday plazmanı 
izotermalıq emes plazma dep ataymız ja’ne tumperaturanın’ anıqlaması boyınsha 
〈
〉 =
formulası menen anıqlanatug’ınlıg’ın eske tu’siremiz). Bul temperaturalardı tuwrıdan-tuwrı 
o’lshew mu’mkin emes. O’tkerilgen basqa izertlewler 0,1 millimetr sınap bag’anasının’ 
basımınday basımdag’ı plazmada elektronlardın’ temperaturasının’ 10
5
K, al ionlardın’ 
temperaturasının’ bir neshe ju’z gradus g’ana ekenligin ko’rsetti (yag’nıy mın’ ese u’lken). 
Basım u’lkeygende elektronlar menen ionlar arasındag’ı soqlıgısıwlar jiyilenedi. Sonlıqtan 
olardın’ temperaturaları arasındag’ı ayırma kishireyedi. Jetkilikli da’rejedegi joqarı temperaturalı 
plazmada ionlardın’ temperaturası menen elektronlardın’ temperaturası birdey ma’niske iye 
boladı (izotermalıq plazma). İzotermalıq plazmanı alıw ushın (mısal retinde) joqarı 
temperaturalar kerek. Joqarı temperaturalarda alıng’an plazmanı joqarı temperaturalı plazma 
yamasa izotermalıq plazma dep ataydı. 
Plazma kosmoslıq denelerde ko’birek ushırasadı. Mısalı Quyash tolıg’ı menen plazmadan turadı. 
Jerdin’ atmosferasının’ joqarg’ı ionlasqan qabatı da plazma bolıp tabıladı. 
Plazma ku’shli ionlasqan gaz sıpatında a’dettegi gazler menen bir katar uqsaslıqlarg’a iye. 
Sonlıqtan plazma da bazı bir gaz nızamlarına bag’ınadı. Biraq plazma menen a’dettegi gazler 
arasında ju’da’ u’lken ayırmalar da bar. Bul ayırma magnit maydanı bar jag’daylarda anıq 
ko’rinedi. Magnit maydanı ta’repinen plazmanın’ bo’lekshelerine (ionlarg’a ha’m elektronlarg’a) 
a’dettegi gazlerde orın almaytug’ın Lorentts ku’shi dep atalatug’ın ku’shler ta’sir etedi (bul 
хaqqında endigi lektsiyalarda tolıq ga’p etiledi). Bo’leksheler magnit maydanı boylap 
qozg’alg’anda bunday ku’shler nolge ten’. Eger ionlar menen elektronlar magnit maydanına 
ko’ldenen’ bag’ıtta qozg’alsa Lorentts ku’shinin’ shaması o’zinin’ maksimum ma’nisine jetedi 
ha’m qozg’alısqa kesent jasaydı. Usı eki jag’day ha’m ku’shli ionlasqan plazmanın’ joqarı elektr 
o’tkizgishligi plazmanın’ a’dettegi gazlerden u’lken parqının’ bar ekenligin an’g’artadı. 
Plazmanın’ (joqarı elektr o’tkizgishlikke iye ayrıqsha suyıqlıq dep karawg’a bolatug’ın 
obъekttin’) qozg’alısın u’yreniw plazmanın’ magnit gidrodinamikasının’ predmetin quraydı. 
Onın’ na’tiyjeleri ko’plegen astrofizikalıq protsesslerdi tu’siniwge mu’mkinshilik beredi. 
Sonın’ menen birge plazmanın’ qa’siyetlerin u’yreniw a’meliy jaqtan og’ada ullı a’hmiyetke iye. 
Sebebi plazmanı paydalanıw arqalı basqarılatugın termoyadrolıq reaktsiyalardı a’melge asırıw 
mu’mkinshiligi payda boladı.