Electr xa'm magnetizm lat

12-§. Toqlardın’ magnit maydanı 
Toqlardın’ o’z-ara magnitlik ta’siri. Magnit maydanının’ induktsiya vektorı. Toq elementi. 
Bio-Savara-Laplas nızamı. Magnit maydanının’ kernewligi. Tuwrı toq ha’m aylanbalı 
toqlardın’ magnit maydanlarının’ kernewliklerin esaplaw. Solenoidtın’ ko’sheri boyınsha 
magnit maydanının’ kernewliginin’ tarqalıwı. Parallel toqlardın’ o’z-ara magnitlik ta’sirlesiwi 
Magnitlik qubılıslar en’ da’slep ta’biyiy ha’m jasalma tu’rde alıng’an magnitlerde tabıldı ha’m 
u’yrenildi. Ha’zir de bul qubılıs penen baslang’ısh tanısıwdı magniten baslaymız. Biraq magnite 
orın alatug’ın protsesslerdi tu’siniw a’piwayıraq, sonın’ menen birge fundamentallıq qubılıslardı 
u’yreniwdi talap etedi. Sonlıqtan ha’zirgi waqıttag’ı magnetizm haqqındag’ı ta’limattı u’yreniw 
ushın tariyхıy jol menen ju’re almaymız. Biz u’yreniwdin’ tiykarına XIX a’sirde ashılg’an eki 
eksperimentallıq faktti alamız: 

---

76 
1. Magnit maydanı qozg’alıwshı zaryadlarg’a ta’sir etedi (demek magnit maydanı elektr 
tog’ına ta’sir etedi). 
2. Qozg’alıwshı zaryadlar magnit maydanın payda etedi (demek elektr tog’ı magnit 
maydanın payda etedi). 
Joqarıda keltirilgen punktler tiykarında biz elektr tog’ı o’tip turg’an o’tkizgishler bir biri menen 
sol toqlar payda etken magnit maydanları arqalı ta’sir etisedi dep juwmaq shıg’aramız. 
Ta’jiriybeler bir bag’ıttag’ı (o’z-ara parallel) elektr toqlarının’ o’z-ara tartısatug’ınlıg’ın, al 
qarma-qarsı bag’ıttag’ı toqlardın’ (bunday toqlardı antiparallel toqlar dep ataymız) 
iyterisetug’ınlıg’ı ko’rsetedi. Magnitlik ta’sirlesiw dep atalatug’ın bunday qubılıslar 1820-jılları 
Amper ta’repinen teren’ tu’rde izertlendi.
Biz qozg’alıwshı zaryadlar haqqında ga’p etkenimizde elektr tog’ının’ zaryadlardın’ 
qozg’alısının’ dara jag’dayı (ta’rtiplesken qozg’alıs) ekenligin atap o’temiz. Elektrostatikadag’ı 
sıyaqlı biz da’slep vakuumdegi magnit maydanın, keyinirek zatlardag’ı magnit maydanın 
u’yrenemiz. 
Magnitlik ta’sirlesiwdin’ elektrlik ta’sirlesiwden u’lken parqı bar. Elektr ta’sirlesiwi bolıwı ushın 
o’tkizgishlerde elektr zaryadlarının’ bolıwı sha’rt ha’m ta’sirlesiw zaryadlardın’ mug’darına 
g’a’rezli. Magnit ta’sirlesiwi bolsa o’tkizgishlerdegi elektr zaryadınan g’a’rezli emes, al bunday 
ta’sirlesiw tek toq bolg’anda g’ana ju’zege keledi ha’m toqtın’ shamasınan g’a’rezli. 
Magnitlik ta’sirlesiwdin’ ju’zege keliwi ushın magnit maydanının’ bolıwı sha’rt. Elektr tog’ı 
magnit maydanın payda etedi, al toq o’tip turg’an o’tkizgishler bolsa sol payda etken magnit 
maydanları arqalı bir biri menen ta’sirlesedi. 
Basqa so’z benen aytqanda (turaqlı) magnit maydanı qozg’alıwshı zaryadqa g’ana ta’sir etedi 
eken (tınıshlıqta turg’an elektr zaryadına turaqlı magnit maydanı ta’sir etpeydi). Demek 
qozg’alıstag’ı elektr zaryadı a’tirapında magnit maydanın payda etedi degen so’z ha’m usı 
magnit maydanı arqalı basqa magnit maydanları menen ta’sirlesedi. Eger biz qozg’alıstın’ 
salıstırmalı ekenligin esapqa alatug’ın bolsaq, onda bir noqatlıq zaryadtın’ payda etken magnit 
maydanı usı zaryad penen birge qozg’alıwshı esaplaw sistemasında baqlanbaydı, al zaryad 
qozg’alatug’ın esaplaw sistemalarında (yamasa zaryadqa salıstırg’anda qozg’alatug’ın esaplaw 
sistemalarında) bar boladı. Sonlıqtan bir esaplaw sistemasındag’ı baqlawshı ken’isliktin’ biz 
belgilep alg’an bir noqatında magnit maydanının’ bar dep juwmaq shıg’arsa, zaryad penen birge 
qozg’alatug’ın ekinshi bir esaplaw sistemasındag’ı baqlawshı ken’isliktin’ tap sol noqatında 
magnit maydanın joq dep juwmaq shıg’aradı. Turaqlı elektr maydanı haqqında bunday 
juwmaqlardı shıg’arıw mu’mkin emes. 
Ta’jiriybeler magnit maydanında qozg’alıwshı nokatlıq 
elektr zaryadına ta’sir etiwshi
ku’shtin’ mına formula boyınsha esaplanatug’ınlıg’ın ko’rsetedi: 
=
[ ]. 
(112) 
Bul formuladag’ı