Elektr toki va uning xarakteristikasi

“Talqin va tadqiqotlar” ilmiy-uslubiy jurnali
 

 
 
 
 
 
№13
 
151 
qanday yuza orqali toʻliq zaryad nolga teng boʻladi. Shuning uchun ham elektr toki 
umumiy koʻrinishda bunday tariflanadi. Elektr toki bu kompetsatsiyalanmagan 
ortiqcha musbat yoki manfiy zaryadlarning tartibli harakatiga aytiladi. 
Tadqiqot natijalari. 
Oʻtakazgichdagi erkin elaktronlarning ichki elektr maydon tasiridagi tartibli 
harakatiga oʻtkazuvchanlik toki yoki elektr toki deb ham yuritiladi. Fazodagi tartibli 
harakatlardan ham elektr toki hosil boʻladi ular zaryadlangan jisimlar yani yomgʻir 
tomchisi va shu kabilar kiradi. Tokning yoʻnalishi uchun shartli ravishda musbat 
zaryadining harakat yoʻnalishi qabul qilingan. Tokning bunday yoʻnalishi texnik 
yoʻnalish deyilib, faqatgina manfiy zaryadlar yoki eklektronlar hosil qilgan tokning 
yoʻnalishiga harakat yoʻnalishi qarama-qarshi boʻladi. Elektr tokining vujudga kelishi 
uchun uchta shart muhim va yetarlidir; 
1. 
Erkin zaryadlangan zarrachalar. 
2. 
Oʻtkazgich. 
3. 
Elektr maydon. 
Shu uch shatr orqali bizga toʻxtovsiz va tartibli harakat oqimi elektr toki yuzaga 
keladi. Elaktr tokining harakatlanishi uning tok kuchi orqali amalga oshiriladi. Yani 
vaqt birligi ichida oqib oʻtayotgan erkin elektronlar oqimi tufayli oʻtkazgichning 
koʻndalang oʻtayotgan va u q zaryad miqdoriga miqdor jihatdan teng boʻlgan tokning 
kattalik kuchi paydo boʻladi. Uning birligi HBS da [I]=[1A]=[1 amper] deya qabul 
qilingan boʻlib, bunda ikki istemolchi berilgan boʻlsin deylik ularning har ikkalasi 
ham bir hil materialdan iborat boʻlsagina bu istemolchilarga tok kuchi ketma ket 
ulanib tok oqimi uzluksiz uzatilib turiladi. Uning yuqori darajada istemolchiga zarar 
yetmasligi uchun ularga tok miqdorini meyorida ushlab turuvchi qurilmalar ham 
oʻrnatib qoʻyish joiz sanaladi. Ketma ket ulangan istemolchilarning foydali tomoni 
shundan iboratki, tok kuchlari har ikkala oʻtkatgichda teng miqdorda oqib oʻtsagina 
ana oʻshanda qisqa tutashuvlar boʻlmaydi. Uzun sim orqali tok uzluksiz harakatda 
boʻladi. Buni biz oddiy koʻz bilan koʻrib, qoʻl bilan tekkiza olmaymiz. Bir tok 
oqimidagi bir qancha +q , -q zaryadli elektronlar oʻtkazgich boʻylab koʻchiriladi, bu 
oʻz oʻzidan ketmaydigan jarayon boʻlib maʼlun bir kuchlanish ostida zaryadlar 
oʻtkazgich boʻylab tinimsiz aylanib ish bajaradi. Darhaqiqat, shuni unutmaslik 
kerakki bu oqib oʻtayotgan tokli oʻtkazgichimizning qarshiligi boʻlmas ekan, biz 
kutgandek tok oqimining juda katta tezligi natijasida portlashlar sodir boʻladi. 
Oʻtkazgichning qarshilig vazifasi tokning kuchi va kuchlanishiga bogʻliq boʻlmasdan 
balki, oʻtkazgichning materiali va uning oʻlchamlariga bogʻliq boʻlgan va 
oʻtkazgichlarda oʻtkazuvchanlikcheklab turuvchi hossasidir shu muhim shartlar orqali 
texnik nosozliklar va havfli zarralar oqimi bartaraf etiladi. Biz hozirgi kunda 
texnikada va turmushda asosan oʻzgaruvchan tokdan foydalanamiz. Lekin koʻp 
hollarda oʻzgarmas tok ham kerak boʻladi. Masalan sanoatda elektrakimyo sohasida 

---