Elektroradio ashyolar va tibbiyot texnikasini

10.19. Tiristorli o‘zgartirgichlar
Yuqori quvvatli o‘zgartirish qurilmalarida yuqori voltli kuch-
lanishni o‘zgartirish uchun ikki barqaror holatga ega bo‘lgan
tiristorlar qo‘llaniladi.
Tiristorlar bir necha kilovoltlargacha kuchlanishlarga va bir
necha amper toklarga mo‘ljallanib ishlab chiqariladi. Shuning
uchun tiristorli o‘zgartirgichlar yuqori foydali ish koeffi-
tsiyentli katta quvvatni ta’minlaydi.
Kommutatsiya maxsus qurilmalar orqali amalga oshiriladigan
va yuklamasi boshqa o‘zgaruvchan tok energiyasi manbalariga ega
bo‘lmagan tiristorli o‘zgartirgichlar avtonom o‘zgartirgichlar
deyiladi. Avtonom invertorning kommutatsiya chastotasi tiristor-
larning boshqarish tizimi ish chastotasi orqali aniqlanadi. Ular
tok va kuchlanish invertorlariga bo‘linadi. Tok invertorlarida tokni
o‘zgartirish amalga oshiriladi, kuchlanish shakli yuklamaga
bog‘liq. Manbadan iste’mol qilinadigan tokning doimiyligini
ushlab turish uchun ular o‘zgarmas kuchlanish manbayiga
katta induktivlikli L drossel orqali ulanadi.
Kuchlanish invertorlari o‘zgarmas kuchlanish manbayiga
to‘g‘ridan to‘g‘ri ulanadi. Bunda invertor chiqishida manbaga

---

246
parallel ravishda S kondensator ulanadi. Tiristorli invertorlarda
tok kommutatsiyasini reaktiv elementlar-kondensatorlar va
drossellar bajaradi.
Invertorlarda tiristorlar kalit rejimida ishlaydi. Ularning
ulanishi boshqarish qurilmasi orqali amalga oshiriladi. Boshqa-
rish qurilmalari sifatida impuls generatorlari — avtogenerator,
multivibrator va bloking-generatorlar ishlatiladi. Boshqaruvchi
impulslar tiristorlar boshqarish elektrodlariga qarama-qarshi
fazada beriladi. Tiristorning ochilishi uchun anod tokini eng
kichik ushlab turuvchi tok qiymatigacha kamaytirish kerak.
Anod va katod oralig‘iga esa tiristor boshqarilishining qayta
tiklanishi uchun yetarli bo‘lgan vaqtgacha manfiy teskari
kuchlanish qo‘yiladi. Bu invertorda kommutatsiyalovchi
kondensator qo‘llanilishi orqali amalga oshiriladi. Bunda
kondensator tiristor anodiga katodiga nisbatan manfiy
kuchlanish berilishini ta’minlaydi.
Yuklamada S
k
kommutatsiyalovchi kondensator ulanishiga
qarab tiristorli invertor sxemalari paralell-ketma-ket va ketma-
ket-paralell sxemalarga bo‘linadi. 10.34-rasmda tasvirlangan ikki
taktli parallel invertor VS1 va VS2 tiristorlardan, (BS) boshqa-
rish sxemasidan, S
k
kommutatsiyalovchi kondensatordan VD1
va VD2 diodlardan va L drosseldan iborat. Transformatorning
birlamchi chulg‘ami 0 o‘rta nuqtaga va VD1, VD2 diodlar
ulanadigan ikki 1 va 2 nuqtalarga ega
Birinchi yarim davrda boshqaruvchi impuls ta’sirida VD1
tiristor ochiq va VD2 tiristor yopiq bo‘ladi. Bunda tok ta’minot
manbayidan transformatorning yuqori yarim chulg‘ami VD1
tiristor va L drossel orqali oqib o‘tadi. Bu tok pastki yelkada
yuqori yelkadagi EYKga teng bo‘lgan, lekin qarama-qarshi
fazadagi EYKni induksiyalaydi, ya’ni minus chulg‘amning o‘rta
nuqtasida, plus esa bu chulg‘amning pastki oxirgi nuqtasida

---

247
bo‘ladi. Shuning uchun S
k
kondensatorga ketma-ket ulangan
kuchlanishlar qo‘yiladi: ta’minot manbayidan U
0
va transforma-
torning birlamchi pastki chulg‘amidan taxminan U
0
ga teng
bo‘lgan kuchlanish. Natijada S
k
kondensator ikkilangan ta’minot
manbayi kuchlanishigacha, ya’ni U
s
=2U
0
gacha zaryadlanadi.
Bunday kuchlanish VD2 tiristor anodida ham bo‘ladi.
Ikkinchi yarim davr vaqtida boshqaruvchi impuls VS2
tiristorni ochadi. VS1 tiristor tok o‘tkazishni davom ettiradi.
Lekin ochilgan VS2 tiristor orqali S
k
kommutatsiyalovchi
kondensator VD1 tiristorga parallel ulanadi. S
k
kondensatordan
VS1 tiristorga 2U
0
ga teng bo‘lgan teskari kuchlanish qo‘yiladi
va Sk kondensatorning razryadlanilish toki orqali VS1 tiristor
yopiladi. Ochilgan VS2 tiristor orqali S
k
kondensatorning i
ck
qayta zaryadlanish toki va transformatorning birlamchi W1
chulg‘ami toklarining yig‘indisidan iborat bo‘lgan i
t
tok oqib
o‘tadi. S
k
kondensator teskari qutbli 2U
0
kuchlanishgacha zaryadla-
nadi. U
0
o‘zgartirilgan kuchlanish W1 birlamchi chulg‘amga
10.34-rasm. Ikki taktli tiristorli o‘zgartirgichning sxemasi.
VS1
C1
VD1
W
1

U
0
T1
VD
C
k
U
1
W
1
 
VD
VS2
L1
BQ

---

248
qo‘yiladi va bu chulg‘amdagi tok avvalgi ochuvchi impuls
vaqtidagi W1' chulg‘amdagi tokka qarama-qarshi yo‘nalishga ega
bo‘ladi. Bunda W
2
ikkilamchi chulg‘amda kuchlanishning ikkin-
chi (manfiy) yarim to‘lqini shakllanadi.
VS1 tiristorga navbatdagi ochuvchi impuls berilganda sxema
dastlabki holatiga qaytadi va yuqoridagi jarayon takrorlanadi.
Tiristorlarning navbatma-navbat ochilishi natijasida trans-
formatorning birlamchi yarim chulg‘amlarida toklar davriy
ravishda o‘zgaradi va ikkilamchi chulg‘amda o‘zgaruvchan tok
vujudga keladi. Bu tok CHT chiqish to‘g‘rilagichi orqali to‘g‘-
rilanadi va F filtr orqali yuklamaga uzatiladi.
Shunday qilib, o‘zgartirgich chiqishida talab qilingan nomi-
naldagi o‘zgarmas kuchlanish shakllanadi.
L1 drossel ta’minot manbayi tokini har ikkala tiristorlar
ochiq bo‘ladigan qisqa vaqt oralig‘ida ta’minot manbayi tokini
cheklab turadi.
Kommutatsiya momentida, tiristorlardan biri ochiq, ikkin-
chisi esa induktivlikning razryadlanish toki o‘tkazayotgan vaqtda
yuklama induktivligida va reaktiv kommutatsion elementlarda
yig‘ilgan reaktiv quvvatni VD1 va VD2 diodlar U
0
ta’minot
manbayi tomoniga o‘tkazib yuborish uchun xizmat qiladi.
Ikki taktli ko‘priksimon o‘zgartirgich sxemasi 10.35-rasmda
keltirilgan. Birinchi yarim davrda boshqaruvchi kuchlanish mus-
bat impulslari bir vaqtning o‘zida VS1 va VS2 tiristorlarga beriladi.
Tiristorlar ochiladi va ular orqali T1 transformatorning birlam-
chi chulg‘amiga tok oqib o‘tadi. Bu vaqtda S1 kondensator
ta’minot manbayining U
0
kuchlanishigacha zaryadlanadi.
Boshqaruvchi kuchlanishning ikkinchi yarim davrida im-
pulslar VS2 va VS3 tiristorlarga beriladi va ular ochiladi. Ammo
bu vaqtda S1 kondensatordan musbat potensial VS1 tiristor

---

249
katodiga beriladi va u yopiladi. VS4 tiristor anodiga esa S1
kondensatordan manfiy potensial beriladi va u ham yopiladi.
So‘ng tiristorlar juftligi navbatma-navbat ochiladi. Bunda
T1 transformatorning birlamchi chulg‘amidan qarama-qarshi
yo‘nalishdagi tok impulslari oqib o‘tadi. Bu tok impulslari
ikkilamchi chulg‘amda o‘zgaruvchan tokni induksiyalaydi.
Keyinchalik bu o‘zgaruvchan tok to‘g‘rilagichda to‘g‘rilanadi va
filtrda silliqlanib yuklamaga uzatiladi.