Elektroradio ashyolar va tibbiyot texnikasini

Ferromagnetiklar. Magnit materiallar sifatida texnikada
ferromagnit moddalar va ferromagnit kimyoviy birikmalar
(ferritlar) qo‘llaniladi. Ularga temir, nikel, kobalt va ularning
qotishmalari, xrom, marganes, gadoliniy qotishmalari kiradi.
Zamonaviy tasavvurlarga ko‘ra ferromagnetiklar ko‘p sonli
sohalarga yoki 0,001—10 mm
3
o‘lchamli domenlarga bo‘linadi.
Sohalarning har biri Kyuri temperaturasidan past qiymatda
kuchli magnitlangan, lekin alohida domenlarning magnitlanganlik
yo‘nalishlari turlicha, shu sababli ferromagnetikning to‘liq mag-
nit momenti nolga teng bo‘ladi. Tashqi magnit maydoni ta’sirida
ferromagnit materialning magnitlanish jarayoni magnit domenla-
rini tashqi maydon yo‘nalishida burishga olib keladi. Bunda
domenlarning magnit momentlari yo‘nalish bo‘ylab yo‘naltiril-
gan bo‘lib magnit to‘yinish yuz beradi. I ning N ga bog‘liqligi
magnitlanganlikning texnik egri chizig‘i deyiladi (5.1-rasm).
5.1-rasm. Ferromagnetik magnitlanganlik egri chizig‘i.
I
H

---

88
Nisbiy magnit singdiruvchanlik  katta qiymatlarga ega va
tashqi maydon N ga bog‘liq. Masalan, permolloy uchun (78 % Ni
va 22 % Fe) singdiruvchanlik 
MAKS
= 100 000.
Ferromagnit materiallarning magnit singdiruvchanligi 5.3-
rasmda keltirilgandek temperaturaga bog‘liq bo‘lib, Kyuri tempe-
raturasiga (nuqtasiga) yaqin temperaturada maksimumiga yetadi.
5.2-rasm. «Armko» temiri uchun magnit singdiruvchanlik  ning
maydon kuchlanganligiga bog‘liqligi.
M·10
4
3
2
1
0
20
40
60
80
100
H,A/m

m
M
5.3-rasm. Ferromagnit materiallar  sining
temperaturaga bog‘liqligi.

Tk
T

---

89
Sof temir uchun Kyuri nuqtasi 768°C, nikel uchun 358°C, ko-
balt uchun 1131°C ga teng.
Ferromagnetiklarda doim modda joylashgan magnit may-
doni ta’sirida magnitlanganlik kattaligining o‘zgarishi kechga
qolishi kuzatiladi. Uning ma’nosi shuki, ferromagnetikning magnit
xossalari (, I ) faqat moddaning shu momentdagi holatiga emas,
oldingi vaqt momentlarida  va I larning qiymatiga ham bog‘liq
bo‘ladi. Bu hodisa magnit gisterezisi deyiladi.
Magnit maydoniga joylashtirilgan ferromagnit jism induk-
siyasining shu maydon induksiyasining +N dan —N gacha va
teskari yo‘nalishda o‘zgarishiga bog‘liqlik egri chizig‘i gisterezis
sirtmog‘i deb ataladi (5.4-rasm). Rasmdan ko‘rinib turibdiki, agar
magnitlanish jarayoni dastlabki holatdan to‘yinish holatigacha
OA egri chizig‘i bo‘ylab o‘zgarsa, N kamaygan sari magnitlan-
ganlik kattaligi AB
R
egri chizig‘i bo‘ylab kechga qolish bilan
o‘zgaradi. N = 0 bo‘lganda ferromagnetikda ma’lum qoldiq induk-
5.4-rasm. Magnit gisterezisi.
B, T
B
H
B
R
0,08
A
H
C
-2
-4
-6
0
4
2
6
H, kA/m
0,04
-0,04
-0,08
-B
H
-B
R
B

---

90
siya B
R
mavjud bo‘ladi. Bu degani, ferromagnetikda tashqi maydon
mavjud bo‘lmaganda ham uning xususiy magnit maydoni mavjud
bo‘ladi. Induksiya qiymatini B
R
 dan nolgacha kamaytirish uchun
teskari yo‘nalgan maydon kuchlanganligi N
S
ni ta’sir ettirish
kerak. U koersitiv (ushlab turuvchi) kuch deb ataladi. Teskari
yo‘nalishdagi maydon kuchaytirilsa ferromagnetik magnitsizla-
nishi, qayta magnitlanishi va magnit maydon yo‘nalishi o‘zgarsa,
induksiya yana dastlabki holatiga kelishi mumkin. Demak, yopiq, O
nuqtaga nisbatan simmetrik egri chiziq — gisterezis sirtmog‘i hosil
bo‘ladi.
Kichik N
S
qiymatiga va katta magnit singdiruvchanlikka ega
bo‘lgan materiallar — magnit yumshoq materiallar deyiladi. Katta
koersitiv kuchga va nisbatan kichik singdiruvchanlikka ega mate-
riallar magnit qattiq materiallar deyiladi.
O‘zgaruvchan magnit maydon ta’sirida ferromagnetiklar qayta
magnitlanishida doim issiqlik ko‘rinishida energiya yo‘qotilishi
kuzatiladi. Ular gisterezisdagi yo‘qotishlar va dinamik yo‘qotishlar
bilan tushuntiriladi. Uyurma toklardagi yo‘qotishlar ferromagnetik
elektr qarshilikka proporsional bo‘ladi.