Elektroradio ashyolar va tibbiyot texnikasini

REZISTORLAR
6.3 Tasnifi va konstruksiyalari
Rezistorlarning ishlashi materiallardan o‘tayotgan elektr
tokiga qarshilik qilish xususiyatiga asoslangan.
Rezistorlar vazifasiga ko‘ra umumiy, pretsizion, yuqori
chastotali, yuqori megaomli, yuqori voltli va maxsus ishlatilish
xususiyatlariga ko‘ra esa, temperatura va namlikka bardoshli, vibratsiyaga
va zarbga chidamli, yuqori darajada ishonchli bo‘lishi mumkin.
Osma rezistorlar tok o‘tkazuvchi elementning ko‘rinishiga
qarab guruhlarga ajratiladi va alohida belgilanadi. Markirovkasidagi
birinchi harf rezistorlarning turi (S — o‘zgarmas, SP — o‘zga-
ruvchan)ni, ikkinchi raqam esa ularning qanday materialdan ishlan-
ganligini (1—simsiz, sirtqi uglerodli va bor-uglerodli; 2—simsiz,
sirtqi, metall plyonkali, metall oksidli; 3—simsiz, sirtqi, kompo-
sitsion; 4—simsiz, hajmiy, kompozitsion; 5—simli; 6—UYCH
rezistorlar) ko‘rsatadi. Uchinchi raqam bir guruhdagi rezistorlar-
ning konstruksiyasi jihatidan qanday variantda ishlanganligini
bildiradi (masalan, S5—5 — o‘zgarmas simli rezistor, beshinchi
variantga tegishli). Shunday belgilanish bilan bir qatorda ilgari
ishlab chiqarilgan ba’zi bir rezistorlar boshqacha alomatlarga ko‘ra
ham belgilarga ega bo‘ladi (masalan; MLT — metall-pardali, lok-
langan, issiqbardosh).
Rezistorlar qarshilikning o‘zgarish xarakteriga ko‘ra o‘zgar-
mas yoki o‘zgaruvchan, shu jumladan, sozlanuvchi bo‘ladi. Doi-
miy rezistorlar apparatlarni yig‘ishda, sozlashda va ishlatishda o‘z
qarshiligini o‘zgartirmaydi, o‘zgaruvchi va sozlanuvchi qarshilikli
rezistorlarda esa mos ravishda maxsus moslama (burama yoki
chervyakli o‘qqa mahkamlangan kontakt surilgich)lari bo‘ladi.

---

109
Gibrid IS rezistorlarini yasashda polosa o‘lchamlarining
kichikligi sababli mo‘ljallangan qarshilikni olish imkoniyati
bo‘lmaydi. Shuning uchun mexanik usullar bilan yoki lazer nuri
yordamida polosa enini qisqartirib, rezistor qarshiligi talab etilgan
nominalga keltiriladi.
Turli guruhlarga mansub doimiy va o‘zgaruvchan rezis-
torlarning keng tarqalgan konstruksiyalarini ko‘rib chiqamiz.
S
1
, S
2
va S
3
guruhlarga xos bo‘lgan silindr shaklidagi doimiy
simsiz sirtqi rezistorlar (6.1-rasm) tashqi yuzasiga yupqa tok
o‘tkazuvchi (bir mikrometrgacha) qatlam surtilgan doiraviy ke-
ramik sterjen 3 dan iborat. Sterjenning ikki tarafiga aksial uchlikli
mis qalpoqchalar 1 o‘tkazilgan. Tashqi muhitdan himoyalash
maqsadida rezistorga suv yuqtirmaydigan emal 4 surkalib, uning
uchlari qalaylanadi.
Emalning rangi, odatda, rezistorlarning guruhini belgi-
laydi (masalan, qizil rang — 12-guruhni bildiradi). Past omli
(200—300 Om dan kichik) rezistorlarga bu qatlam yo‘l-yo‘l qilib
surtiladi; qarshilik qanchalik katta bo‘lsa, yo‘l-yo‘l tasmalar orasi
shunchalik mayda bo‘ladi.
6.1-rasm. Silindr shaklidagi o‘zgarmas simsiz rezistor:
1—chiqish uchili qalpoqcha; 2—tok o‘tkazuvchi qatlam;
3—keramik sterjen; 4—suv yuqtirmaydigan emal.
l
h
1
2
3
4
D
a
t

---

110
S
4
guruhiga mansub to‘g‘ri burchak shaklidagi doimiy, simsiz
hajmiy rezistor (6.2-rasm) shisha emal (keramik) qobiq 2 bilan
presslangan aksial chiqish simi 1 li, tok o‘tkazuvchi kompo-
zitsiyadan ishlangan sterjen 4 dan iborat. Bunday konstruksiya
mexanik ta’sirlarga va namlikka ancha barqaror bo‘ladi.
S
5
guruhga mansub o‘zgarmas simli rezistor yuqori solish-
tirma qarshilikka ega bo‘lgan sim (yoki shisha izolatsiya ichiga
joylashgan mikrosim) o‘ralgan izolatsion karkasdan iborat.
Karkas keramika yoki qizishga chidamli plastmassadan ishlangan
bo‘lib, manganin, konstantan yoki nixrom sim o‘rami bir
qatlamli, ko‘p qatlamli, oddiy va maxsus seksiyalarga bo‘lingan va
seksiyalarga bo‘linmagan bo‘lishi mumkin. Rezistorlarning sirtiga
issiqqa chidamli emal surtiladi, plastmassa bilan presslanadi yoki
ikki yon tomoni keramik shayba bilan berkitilgan metall korpus
bilan germetiklanadi. Rezistor silindrik yoki to‘g‘ri to‘rtbuchakli
shaklda bo‘lishi mumkin.
O‘zgarmas tolali rezistor S
2—12
va S
3—3
mikromodul rezis-
torlari guruhiga mansub bo‘lib, sirtiga yupqa qalay qotishmalari
yoki tok o‘tkazuvchi kompozitsiya qatlami surtilgan, shisha tola-
6.2-rasm. To‘g‘ri burchak shaklidagi o‘zgarmas rezistor:
1—rezistorning simli uchi; 2—shisha emal qobiq;
3—emal qoplama; 4—tok o‘tkazuvchi kompozitsiya.
1
2
3
4
l
b
c

---

111
dan ishlangan sterjendan iborat. Tolali rezistorlar taglikning
kontakt maydonchasiga tok o‘tkazuvchi yelim — kontaktol yorda-
mida yopishtiriladi. Bunday rezistorlar GISlarni konstruk-
siyalashda qo‘llaniladi.
O‘zgarmas yupqa pardali GIS rezistori sitall yoki polikor
taglikka maxsus trafaret (maska) orqali purkalgan yupqa (ko‘pi
bilan 1 mkm) to‘g‘ri burchakli polosa yoki «meandra» ko‘rini-
shidagi yarimo‘tkazgich material qatlamdan iborat (6.3-rasm).
Bunday rezistorlarni oksidlanishdan saqlash uchun ular ko‘pin-
cha kremniy monooksidi qatlami bilan qoplangan bo‘ladi yoki
sirtiga suv yuqtirmaydigan lok surkaladi. O‘zgarmas qalin pardali
GIS rezistori noyob metallar asosida tayyorlangan maxsus
pastalarni trafaret orqali qoplash yo‘li bilan tayyorlanadi. Pastani
maxsus asbob (rakel) yordamida keramik taglikka (22XS kera-
6.3-rasm. Yupqa pardali rezistor, o‘tkazgich va kontakt:
1, 2—to‘g‘ri burchak shaklidagi kichik omli va yuqori omli rezistor;
3—«meandr» turidagi yuqori omli rezistor; 4— 0,5—0,6 mm
qalinlikdagi sital taglik; 5—yuqori omli tarkibiy rezistor;
6—kontakt yuzasi.
2
18
1
1
2
6
5
4
3

---

112
mikasi) surtib singdiriladi. Rezistorlar to‘g‘ri burchakli shaklda
bo‘lib, polosasining eni yupqa pardali rezistorlarnikidan bir daraja
kattadir.
SPZ rezistorlarning katta guruhiga mansub bo‘lgan, doira
shaklidagi o‘zgaruvchan simsiz rezistor (6.4-rasm) taqasimon
getinaks plastina o‘tkazilgan yupqa qatlam ko‘rinishidagi tok
o‘tkazuvchan element 3 dan iborat. Burilma o‘q 7 ning qo‘z-
g‘aladigan tekstolit qismiga bostirish yo‘li bilan mahkamlangan
surilma kontakt 1 shu element bo‘ylab suriladi. «Taqa»ning
uchlarida va surilma kontaktda yapaloq chiqish uchlari 4 bo‘ladi.
Rezistor po‘lat yoki misdan ishlangan metall ekran (rasmda
ko‘rsatilmagan) bilan berkitiluvchi plastmassa yoki keramik
korpus 2 ga joylashtiriladi. Doira shaklidagi sozlanuvchi simsiz
rezistorlar ekranlanmagan bo‘lishi mumkin.
O‘zgaruvchan SPO va SPCH rezistorlar SPZ rezistorlardan
farqli o‘laroq, keramik asosga organik bog‘lamda hajmiy kompo-
6.4-rasm. Doira shaklidagi o‘zgaruvchan simsiz rezistor:
1—harakatlanuvchi kontakt; 2—plastmasssa korpus; 3—tok o‘tkazuvchi
element; 4—chiqish uchi; 5—burilish burchagini cheklagich;
6—parchin mix; 7—o‘qning o‘yilgan uchi; 8—harakatlanuvchi qism.
1
2
3
4
5
6
7
8

---

113
zitsion «taqalar»ga presslangan va aksial turumli chiqish uchlari
asosida mustahkamlangan.
Katta tokli o‘zgaruvchan simli rezistorlar (6.5-rasm material-
lari va o‘rnatilish yo‘llariga qarab) doiraviy yoki to‘g‘ri burchakli
bo‘lmagan kuchsiz tokli va sozlanuvchi rezistorlardan farq qilinadi.
Plastmassa korpus 7 da qisqich vtulka 3 yordamida halqa surilgich
4 li burilma o‘q mahkamlangan. Halqa surilgich o‘q burilganda
yoysimon getinaks (yoki oksidlangan metall) plastinaga mahkam-
langan o‘ram 9 ning qismi «tozalangan» simi bo‘ylab suriladi.