Elektrotexnika materiallari

 
1.10. Kristall panjaradagi nuqsonlar va ularni bartaraf etish usullari 
Kristall panjaradagi nuqsonlar va ularni bartaraf etish usullari. Ideal hamda 
real jismlar degan tushunchalar mavjuddir (1.27-rasm). Biz shu paytgacha 
kristallardagi atomlarning aniq va yuqori tartibda joylashishini kо‘rib о‘tdik, ya’ni 
ideal kristall panjara xaqida fikr yuritdik.
20
a) b) c) 
1.27-rasm. Kristal panjaradagi nuqsonlar 
Vakansiya tо‘plangan joydagi normal yо‘nalish bо‘yicha siljish natijasida 
hosil bо‘lgan dislokatsiya vintsimon dislokatsiya deb ataladi. Bu tushunchani 
Daniya olimi Byurgers kiritgan. Agar vintsimon dislokatsiya kristallning yuzasiga 
chiksa, zinapoya hosil bо‘ladi. Kristallar kristallanish jarayonida shu zinapoya 
shaklida о‘sadi. Dislokatsiyaning vujudga kelishidagi siljish vektori Byurgers 
vektori deb ataladi, u dislokatsiya kiymatini belgilaydi. Bu vektor modulining eng 
20
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 27-bet 

---

30 
kichik qiymati kristall panjara atomlari orasidagi masofaga teng. Umuman 
olganda, dislokatsiya fazoviy chiziq bо‘lishi ham mumkin lekin bunda modul 
qiymati 
о‘zgarmasa ham, dislokatsiya yо‘nalishi о‘zgarishi mumkin. 
Dislokatsiyaning yana bir muhim hususiyatlaridan biri uning zichligidir. 
Kristallning 1 sm
2 
yuzasini kesib о‘tgan dislokatsiya soniga dislokatsiya zichligi 
deyiladi. Juda sokin kristallanayotgan jismlarning dislokatsiya zichligi 10
2
-10
-4
sm
-2
ga teng (1.28-rasm). 
1.28-rasm. Kristallarning ichki tuzilishi 
Muvozanatdagi polikristallarning dislokatsiya zichligi 10
6
-10
7
sm
-2
ga yetadi. 
Juda katta plastik deformatsiya natijasida dislokatsiya zichligi 10
8
-10
12
sm
-2 
ga 
yetishi mumkin.
21
Sirtki nuksonlarga dislokatsiyaning yeyilib, tо‘planib qolgan joyi 
(dislokatsiya davri) ham kiradi. Elektron mikroskop yordamida ana shunday 
devorlar yaqqol kо‘rinadi. Sirtqi va tekislikdagi nuqsonlar umuman olganda, 
bloklar, devorchalar chegaralarini hosil qiladi. Haqiqiy polikristallar juda kо‘p 
donachalar (kristalleylardan) iborat. Bu donachalarni о‘lchami yuzdan bir 
millimetrgacha bо‘lishi mumkin. Har bir donacha (kristalley) yaxlit bir kristall 
emas, balki u ham о‘z navbatida parchalardan yoki bulakchalardan iborat bо‘lib, 
ularning о‘lchamlari donachaning о‘lchamidan 100, xatto 1000 marta kichikdir.
22
Agar sinish yuzasi gadir-budir bо‘lsa, materialdan tayyorlangan buyum 
deformatsiyaga uchramaydi, ya’ni metall murt bо‘lib, tashqi kuch ta’sirida sinadi. 
21
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 19-bet. 
22
Bijay_Kumar Sharma., Electrical and Electronic Materials Science./ - OpenStaxCNX,/ Indiya – 2014, 16-bet. 

---

31 
Agar kristall jismdagi donachalar deformatsiyalanmasa, ya’ni donacha chegaralari 
yetarli darajada nuqsonlarga ega bо‘lsa, kristall ana shu donacha chegaralari 
bо‘ylab yemiriladi. Sinish yuzasi oyna kabi yaltiroq bо‘lsa, yuzasida sinish 
markazi bо‘ladi, ana shu markazdan sinish tolalarining yо‘nalishi kо‘rinib turadi, 
bunday sinish juda katta deformatsiya natijasida vujudga keladi. Charchash 
natijasida sinish ham xuddi shunday sodir bо‘ladi. Sinish yuzasining bir parcha 
joyi burtib chiqib, qolgan joylari tekis, tolasimon, yaltiroq bо‘lsa, aralash sinish 
deb ataladi (1.29-rasm). 
a) b) 
1.29-rasm. Charchash natijasida yemirilish diagrammasi (σ) va unga mos 
keladigan yemirilish turi.