Elmi redaktor: Rəvcilər: dos. E. N. Kərimo v prof. I. A. Kərimli dos. T.Ş.Şükürov


Download 4.84 Mb.
Pdf ko'rish
bet24/62
Sana28.01.2018
Hajmi4.84 Mb.
#25475
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   62

Qeyri-qiymət  dempinqi  (bəzən  onu  keyfiyyət  dempinqi  adlandırırlar)  daha  yaxşı 

keyfiyyətli, böyük miqdarda əlavə xidmətlər dəsti ilə müşayiət olunan malın bazarda qəbul 

olunmuş orta qiymətə təklif edilməsini nəzərdə tutur. Bu şirkətə dempinqlə əlaqədar təqib 

edilməkdən yayınmağa və eyni zamanda əhəmiyyətli beynəlxalq rəqabət üstünlükləri almağa 

imkan verir. 

7.

 

Danışıqlara hazırlaşan zaman ixrac (idxal) qiymətinin hesablanması 

Beynəlxalq  qiymətqoyma  sahəsində  mütəxəssislər  beynəlxalq  fəaliyyətdə  danışıqların 

başlanması üçün qiyməti müəyyən edərkən analoji məhsullar təklif edən müxtəlif şirkətlərin 

müvafiq  qiymət  məlumatlarını  əldə  edirlər,  xüsusi  sənədlərin  (“ixrac  qiymətinin 

əsaslandırılması” və idxal üzrə “rəqabət vərəqi”) tərtib edilməsi yolu ilə həmin şirkətlərin 

mallarının  qiymətlərini  müqayisəli  bazaya  gətirirlər  və  danışıqlara  başlamaq 

(“adlandırmaq”)  və  mah  almaq  və  ya  satmaq  mümkün  ola  bilən  qiymətin  səviyyəsini 

müəyyən  edirlər,  habelə  danışıqların  aparılması  üçün  firmaları  aşkar  edirlər  və  qiymətlər 

üzrə danışıqların qaydasını müəyyən edirlər. 

I

 



mərhələ - rəqib şirkətlərin mallarının qiymətinin ən azı üç göstəricisini tapırlar. 

Bu qiymətlər: 

 

Dünya qiymətləri olmalıdır - onların əsasında sərbəst konvertasiya edilən (dəyişdirilən) 



valyuta ilə ödənilən böyük ixrac və idxal bölgü kommersiya əməliyyatları aparılır; 

 



Mötəbər  qiymətlər  olmalıdır  və  dünya  bazarında  həmin  malın  istehsalçıları  və 

istehlakçıları arasında davamlı münasibətləri ifadə etməlidir; 

 

Qiymət  müəyyən  edilən  maldan  prinsipcə  fərqlənməyən  analoji  malların  qiymətləri 



olmalıdır. 

Qiymətlər üzrə informasiya mənbələri _______________________________________  

 

Elan (nəşr) edilən qiymətlər: 



-

 

sorğu qiymətləri (preyskurantlar, birja qiymətlərinin təyin edilməsi, hərracların, 



satışların qiymətləri); 

-

 



faktiki əqdlərin qiymətləri; 

-

 



böyük şirkətlərin təklif etdiyi qiymətlər. 

 



Əvvəlki əqdlərin qiymətləri 

 



Hesablama qiymətləri _________________________________________________  

II

 



mərhələ - seçilmiş qiymətləri vahid, müqayisəli bazaya gətirirlər  (necə deyirlər, 

qiymətlərin  tənzimlənməsini  həyata  keçirirlər),  məsələn,  inflyasiya,  göndərmə  bazisinə, 

ödəmə  şərtlərinə  və  valyutasına,  göndərmənin  həcminə,  qiymətlər  üzrə  informasiyanın 

növünə və digərlərinə uyğunlaşdırılan düzəlişlər edirlər. 



Göndərmə  müddətinə  (qiymətlərin  dinamikasına,  inflyasiyaya)  uyğun  düzəlişlər. 

Bu  halda  qiymətlərin  indeksindən  istifadə  edirlər.  Hesablama  aşağıdakı  düsturla  həyata 

keçirilir: 

159 


əqd tarixhə olan 

qiymət 


məlumatolan tarixə 

qiymət 


əqd tarixilə və ya ona ən yaxın tarixə olan 

qiymət indeksi 

məlumatolan tarixəqiymətindeksi 

Sövdələşməyə uyğun düzəliş. Qiymət informasiyasının növündən asılı olaraq; 

-

 

təklif qiymətləri adətən 10-15% azaldılır; 



-

 

kataloqlar və preyskurant qiymətləri 40-50% azaldılır; 



-

 

birja  qiymətləri,  hərrac  qiymətləri  adətən  dəyişilmir,  onlar  nisbətən  təmiz 



qiymətlərdir. 

Göndərmənin şərtlərinə (bazisinə) uyğun düzəlişlər: 

-

 

ixrac üzrə qiymətlər FOB (FOB) şərtinə gətirilir (uyğunlaşdırılır); 



-

 

idxal üzrə qiymətlər SİF (SİF) şərtinə gətirilir (uyğunlaşdırılır). 



Ödəmə şərtlərinə uyğun düzəliş: 

-

 



Qiymətlər diskontlaşdırma vasitəsilə nağd ödəməyə uyğunlaşdırılır; 

-

 



Diskontlaşdırma əmsalı Kd bu düsturla hesablanır: 

K ______  

“ “ ( l + F ) "  

Burada, F - kredit verilən faizdir; 

n - əqd bağlanandan sonra ödəmə aparılan illərin sayıdır. 

Güzəştlərə düzəliş: 

-

 

ümumi, sadə güzəştlər (20-30%); 



-

 

skonto güzəştləri; 



-

 

dövriyyə güzəştləri (15-30%); 



-

 

müvəqqəti güzəştlər (göndərmələrin miqdarı və ya seriyahhğı); 



-

 

həmin  bazarın  həmin  mal  üzrə  adətləri  əsasında  satın  alınan  malların  miqdarından 



asılı olan güzəştlər (əlavələr); 

-

 



diler güzəştləri (15-20%); 

-

 



preferensial (xüsusi) güzəştlər; 

-

 



ixrac güzəştləri; 

-

 



mövsümi güzəştlər (15%); 

-

 



gizli  güzəştlər  (qiymətdə  deyil,  digər  xidmətlər  edilməsində  -  fraxtın  ödənilməsi, 

faizsiz kredit verilməsi); 

-

 

əvvəllər alınmış mala görə güzəştlər (20-30%). 



III

 

mərhələ - malın özünün xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla konkret güzəşt şərtləri üçün 



qiyməti hesablayırlar. 

Komplektləşdirməyə düzəlişlər əsas mala əlavə olunan və ümumi dəyərə daxil edilmiş 

əlavə detallar, aksessuarlar və digər əlavə məhsul növlərinin komplekti (dəsti) ilə əlaqədar 

qiymətə dəyişikliklər edilməsini nəzərdə tutur. 

Texniki-iqtisadi parametrlərdə fərqə uyğun düzəlişlər. Bu halda Berin düsturundan daha 

çox istifadə edilir: 

P, Xf 

P

2

 ^2 

Burada, P), P

2

 - malların qiymətləridir, onlardan birini hesablamaq lazımdır; 

Xı, X

2

 - malın texniki parametrinin qiymətidir; 

Kt - tormozlama əmsalıdır, əsas texniki parametrin dəyişilməsindən 

160 


qiymətin düzxətli olmayan asılılığım səciyyələndirir. 

Keyfiyyətə  uyğun  düzəlişlər.  Təbii  ki,  danışıqlara  hazırlaşan  və  qiyməti  ilkin 

hesablayan  zaman  malın  keyfiyyət  xarakteristikaları,  həm  də  tərkib  hissələrinə  bölməklə 

nəzərə alınır. Yüksək keyfiyyət qiymətin artırılması üçün sanballı əsasdır, lakin təcrübədə 

belə asılılıq heç də həmişə birbaşa olmur. 



Texniki  xidmət  və  servis  şərtlərinə  uyğun  düzəlişlər.  Ödənilməsi  ümumi  qiymətə 

daxil  olan  xidmətlər  təqdim  edilməsi  də  onun  səviyyəsini  yüksəldə  bilər.  Danışıqlar 

aparılmasına və ən yaxşı qəbul edilə bilən qiymət səviyyəsi seçilməsinə hazırlaşan zaman 

qiyməti hesablayanda xidmətlərin dəyərini də nəzərə almaq lazımdır. 

Belə düzəlişlərin ümumi sayı xeyli - 20-30 və daha çox ola bilər. 

rV mərhələ - kontraktda qiymətin müəyyən edilməsi aşağıda nəzərdən keçiriləcəkdir. 

S.Beynəlxalq kontraktlarda qiymət şərtlərinin formalaşdırılması 

Beynəlxalq kontraktlarda qiymət şərtlərinin formalaşdırılması (ifadə edilməsi) zamanı 

ölçü vahidi; qiymət bazisi; qiymətin 

valyutası; ödəmə valyutası; 

qiymətin təsbit edilməsi müəyyən edilir. 

Ölçü  vahidi  malın  hansı  miqdarına  görə  qiymət  qoyulmasını  təsbit  edir.  Məsələn, 

qiymət barrelə, malın vahidinə, tona görə (həm də hansı ton (qısa və ya uzun) beynəlxalq 

kontraktda qəbul edilməsi dəqiqləşdirilməlidir) qoyula bilər. 

Qiymət  bazisi  nəqliyyat,  anbara  yığma,  sığorta  üzrə  məsuliyyətə  və  xərclərin 

ödənilməsinə dair hansı çərtlərlə qiymətin səviyyəsinin müəyyən edilməsini, habelə riskin və 

mala  sahibkarlıq  hüququ  satıcıdan  alıcıya  keçən  anı  (vaxtı)  göstərir.  Hazırda  dünya 

təcrübəsində  İNKOTERMC-2000  şərtlərinə  əsaslanırlar,  orada:  ixracçının  mah  xarici 

istehlakçıya çatdırması üzrə riskləri və xərclərinin ağırlığı ən minimal olan “franko-zavod 

şərtindən istehsalçı şirkət mah xarici ölkədən son alıcıya çatdırmalı olmalı “franko-təyinat 

yeri”  şərtinə  qədər  13  müxtəlif  bazis  şərtləri  sadalanmışdır.  Ən  çox  istifadə  olunan  bazis 

şərtləri FOB, SİF, KAF və s. şəklində təqdim edilir. 

Qiymətin  valyutası  beynəlxalq  kontraktlarda  böyük  əksəriyyət  hallarda  yaranmış 

təcrübəyə uyğun olaraq ABŞ dollarıdır. 



Yoxlama sualları 

1.

 



Qiymət yaradan amillər hansılardır? 

2.

 



Beynəlxalq marketinqdə əsas qiymət məqsədləri və strategiyaları hansılardır? 

3.

 



Xarici bazarda qiymətlərin səviyyələrinin müəyyən edilməsi mərhələləri hansılardır? 

4.

 



’’Hannibalizm effekti nədir? 

5.

 



Qiymət və qeyri-qiymət dempinqi nədir? 

6.

 



Beynəlxalq kontraktlarda nəzərə alman qiymət şərtləri hansılardır? 

7.

 



İxrac qiyməti hesablanarkən hansı göstəricilərdən istifadə edilir? 

161 


MÖVZUİ4. 

Qiymətqoymanın əsas metodları və qiymət strategiyaları 

Mövzunun planı 

1.

 



Beynəlxalq rəqabətə istiqamətlənməklə qiymətqoyma metodları. 

2.

 



Dünya ticarətində qiymətqoymanın marketinq sistemi. 

3.

 



Yeni məhsullara qiymət qoyulmasının marketinq strategiyası. 

4.

 



Malların  və  mal  qruplarının  parametrik  sıralarının  qiymətlərinin  hesablanması 

əsasında qiymətqoyma metodları. 



1.

 

Beynəlxalq rəqabətə istiqamətlənməklə qiymətqoyma metodları 

Firma bazarda inhisarçı  və ya təxminən inliisarçı mövqe tutan zaman “xərclər plyus” 

metodundan istifadə etməklə tam sərbəst surətdə ən bö

50

ik mənfəət ala bilər, lakin ölkələrin 

əksəriyyətində antiinhisar qanunvericiliyi qüwədə olması ilə əlaqədar demək olar ki, belə 

yüksək  bazar  payını  saxlaya  bilən  firmalar  çox  azdır,  bir  sıra  sahələrdə  isə  ümumiyyətlə 

yoxdur.  Bundan  əlavə,  müasir  dövrdə  TMK,  bir  qayda  olaraq,  eyni  texniki  və  idarəçilik 

səviyyəsinə malikdir, bu isə onları bazar mühitində təxminən bərabər xəziyyətə qoyur. Həm 

də bazarın yetkinliyi nə qədər yüksək olarsa (inkişaf etmiş ölkələrdə hazırda məhz belə bazar 

yaranmışdır),  ona  yeridilməyə  və  differensiasiya  və  diversifikasiya  strategiyaları  həyata 

keçirmək  hesabına  müxtəlif  sahələr  arasında  rəqabəti  inkişaf  etdirməyə  fəal  çalışan 

firmaların sayı o qədər çox olur. 

Belə  şəraitdə  ixrac  qiyməti  müəyyən  ediləndə  dünya  və/və  ya  xarici  ölkə  bazarında 

firmanın və həmin malın və ya xidmətin rəqabət vəziyyətini, habelə ümumi rəqabət mühitini 

nəzərə alan metod daha münasib olur. Beynəlxalq rəqabətə istiqamətlənən qiymət qoyulması 

metodu, yuxarıda artıq qeyd edildiyi kimi, qiymətqoymanın xərclərə əsaslanan metodu və 

satışa  istiqamətlənən  metodu  ilə  yanaşı  müasir  beynəlxalq  marketinqdə  ən  fəal  istifadə 

olunan qiymətqoyma metodunu təqdim edir. 

Həmin  metoda  əsasən  satılan  malların  və  xidmətlərin  qiymətini  müəyyən  konkret 

bazarda  həmin  firmanın  mallarının  differensiasiyası  qüvvəsinin  təhlili  və  rəqib  firmalarla 

müqayisəsi yolu ilə, habelə bazarda yaranmış qiymətlərin müvafiq təhlili və müqayisəsi yolu 

ilə  müəyyən  edirlər.  Beləliklə,  rəqabətə  istiqamətlənməklə  qiymətin  müəyyən  edilməsi 

metodu dünya və/və ya xarici ölkə bazarında rəqabət mühitini və həmin firmanın rəqabət 

vəziyyətini nəzərə almaqla qiymət qoyulmasından ibarətdir. O, öz növbəsində, alt növlərə 

bölünür. 

Beynəlxalq rəqabətə istiqamətlənən qiymətqoyma metodları 

 

Dünya bazarının cari qiymətlərinə riayətetmə strategiyası; 



 

Beynəlxalq təcrübədə qəbul olunmuş qiymətqoyma metodları; 



 

Dünya ticarətində liderin mallarının qiymətlərinə riayətetmə strategiyası; 



 

Beynəlxalq rəqabət qiymətqoyulması (rəqibin qiymət hərəkətlərindən asılı olaraq); 



 

Beynəlxalq marketinqdə qiymətqoymanın mübahisəli metodu. ________________   



Dünya  bazarında  cari  qiymətlərinə  riayətetmə  strategiyası.  Bu metod qiymətin  o 

şərtlə müə



3

^ən edilməsini nəzərdə tutur ki, müəyyən malı beynəlxalq bazarda satan 

162 


və  ya  müvafiq  xidməti  təklif  edən  hər  satıcı  qiymətləri  bazarda  yaranmış  qiymətqoyma 

adətlərinə  və  qiymətlərin  səviyyəsinə  hörmətlə  yanaşaraq,  orta  dünya  bazar  qiymətlərinin 

real  mövcud  olan  səviyyəsinə  əsaslanaraq  və  bu  zaman  həmin  səviyyəni  əhəmiyyətli 

dərəcədə  pozmayaraq  müəyyən  edir.  Bu  zaman,  əgər  həmin  firma  öz  mallarının  və 

xidmətlərinin differensiasiyası dərəcəsini rəqib firmaların mallarına və xidmətlərinə nisbətən 

yüksəldirsə,  o,  adi  qiymətlərlə  müqayisədə  bir  qədər  yüksək  səviyyədə  qiymət  qoymaq 

iqtidarındadır. Bazar qiymətlərinin qəbul olunmuş adi səviyyəsinə riayətetmə (əməl) metodu 

kimi  ənənəvi  qiymətqoyma  metodu  beynəlxalq  şirkətlər  tərəfindən  çətin  differensiasiya 

edilən (fərqləndirilən) mallara, məsələn sementə, şəkərə, neftə və s. qiymət qoyulmasında 

fəal tətbiq edilir. 

Lakin belə üsulla müəyyən edilmiş qiymət xüsusi qiymət zonasında hər firma tərəfindən 

sərbəst  müəyyən  edilməlidir.  Əgər  firmalar  arasında  qiymətlərin  səviyyəsinin 

uyğunlaşdırılması  üzrə  razılıq  bağlanarsa,  onda  belə  hərəkətə  antitrest  qanunvericiliyin 

hüquqi  pozulması  kimi  baxılacaqdır.  Bu,  məsələn,  Yaponiyanın  çox  böyük  Shiseido 

kosmetika şirkətində olmuşdur. O, 1993-cü ildə pərakəndə satış şəbəkəsinə münasibətdə öz 

məhsullarının  yüksək  qiymətlərinin  saxlanılması  üzrə  sərt  siyasət  aparmışdır,  onun 

nəticəsində böyük qalmaqal yaranmışdır. 

Beynəlxalq təcrübədə qəbul olunmuş qiymətqoyma metodları əsasında strategiya. 

Beynəlxalq  təcrübədə  bütöv  bir  sıra  mallara  münasibətdə  xarici  ticarət  qiymətqoymasının 

nümunəvi  yanaşmaları  və  metodikaları  yaranmışdır.  Məsələn,  nadir  maşın  və  avadanlıq 

növlərinin  ixrac  qiymətinin  hesablanması  BMT-nin  Avropa  İqtisadi  Komissiyası  (AİK) 

tərəfindən təklif edilmiş düsturla həyata keçirilir. 

Birja  malları  üçün  qiymətin  səviyyəsinin  müəyyən  edilməsi  üçün  birja  qiymət  təyin 

edilmələrindən istifadə edən öz qiymətqoyma təcrübəsi vardır və b.k. 

Dünya ticarətində liderin mallarının qiymətlərinə riayətetmə strategiyası. Bu metod 

ondan ibarətdir ki, dünya və/və ya xarici ölkə bazarında ən böyük bazar payına malik olan, 

yəni həmin sahədə istehsal və satış miqyasları, texnologiya səviyyəsi, nüfuzluluq və bu k. 

Üzrə  lider  vəziyyəti  tutan  lider  firmanın  mallarının  qiymətlərinə  əsaslanaraq  firma  öz 

mallarının  qiymətlərini  gizli  surətdə  müəyyən  edir.  Beləliklə,  müvafiq  bazarda  liderlik 

vəziyyəti  tutan,  alıcıların  ən  yüksək  dərəcədə  inamını  qazanmış  firma  istehsal  xərcləri  və 

qiymətlərin  səviyyəsini  təklif  etmək  sahəsində  öz  liderliyini  göstərmək  üçün  üstün 

vəziyyətdə  olur.  O,  digər  ixracçılara  nisbətən  bazarda  özü  üçün  daha  faydalı  səviyyədə 

qiymətlər müəyyən etmək üçün geniş imkanlara malik olur və qiymət qoyulan zaman rəqabət 

vəziyyətini  olduqca  sərbəst  nəzərə  ala  bilər.  Hazırda  bu  tipli  firmalar  arasında  belə  meyl 

müşahidə olunur ki, onlar üçün mah aşağı qiymətlərlə satmaq faydalı olmamasını anlayaraq 

və  öz  sahəsinin  inkişafının  sabitliyi  vəzifəsinə  əsaslanaraq,  satış  qiymətini  elə  səviyyədə 

müəyyən etməyə çalışırlar ki, o, digər, az güclü firmalara da yaşamaq imkanı versin, yəni öz 

gücləri çatan qədər qiymətin aşağı salınmasına getmirlər. Həm də bu onlara əlavə mənfəətlər 

almaq imkanı yaradır. 

Adətən öz qiymət siyasətinin formalaşdırılmasmda liderin arxasında gedən firmalar həm 

xərclərin səviyyəsi üzrə, həm marketinq texnologiyalarında səriştəlilik səviyyəsi üzrə, həm 

tanınma dərəcəsi üzrə, həm alıcılar tərəfindən onların ticarət markasının tanınması dərəcəsi 

üzrə  çox  zəif  olurlar  və  ona  görə  də  öz  məhsulları  üçün  lider  firmanın  müəyyən  etdiyi 

səviyyəni saxlamaqdan başqa əlacı qalmır. Bunun nəticəsində, hərçənd firmalar öz aralarında 

qiymətlərə dair hər hansı saziş bağlamırlar, təcrübədə elə alınır ki, malları və xidmətləri onlar 

müəyyən, sanki 

163 


razılaşdırılmış səviyyə hədlərində satırlar, yəni ixrac qiymətlərinin orta həddə gətirilməsi baş 

verir. 


Əslində  hər  hansı  bir  qiymət  qoyulmur,  həmin  firmanın  bazarda  vəziyyətindən, 

mallarının  və  xidmətlərinin  lider  firmanın  mallarına  münasibətdə  differensiasiyası 

(fərqləndirilməsi) qabilİ

5

^əti və dərəcəsi nöqteyi-nəzərindən onun mövqeyindən asılı olaraq 

belə  qiymətlərin  bir  neçə  səviyyəsi  (qiymət  zonası,  qurşağı)  müəyyən  edilir.  Əksəriyyət 

hallarda elə vəziyyət müşahidə olunur ki, hər belə firmanın mallarının qiymətləri müəyyən 

çərçivələrlə məhdudlaşdırılır və bu zaman lider firmanın müvafiq mallarının qiymətlərindən 

aşağı olur. 

Liderin arxası ilə gedən qiymət strategiyası ondan istifadə edən şirkətlər üçün müəyyən 

təhlükələr  yarada  bilər.  Əvvəla,  lider  şirkət  qiymətdə  səhv  buraxa  bilər,  bu  isə  onun 

arxasınca gedən şirkətlərin müflisləşməsinə səbəb ola bilər, hərçənd lider şirkətin özü daha 

güclü olduğundan, təbiidir ki, davanı gətirəcəkdir, ikincisi, lider şirkət onun ardınca gedən 

şirkətlər tərəfindən hücum strategiyasından narahat olaraq, qəsdən elə addımlar ata bilər ki, 

yamsılayan  şirkətlər  tərəfindən  onların  təkrarlanması  həmin  şirkətlərin  arzuolunmaz 

vəziyyətinə və müflisləşməsinə gətirib çıxarda bilər. 

Belə strategiyanın müsbət tərəfi ondan ibarətdir ki, yamsılayan şirkət səriştəli marketinq 

hazırlaması və tətbiqi üçün xərclərə qənaət edir və yalnız dünyanın güclülərini yamsılamaqla 

dünya bazarında babat yaşaya bilər. 

Beynəlxalq rəqabət qiymətqoyulması rəqibin qiymət hərəkətlərindən asılı olaraq qiymət 

siyasətində mümkün olan üç strategiyadan optimalını seçir: 

 

əsas rəqib kimi hərəkət etmək və onun etdiyi kimi qiyməti azaltmaq (artırmaq); 



 

rəqibin qiymət hərəkətlərinə baxmayaraq qiyməti dəyişməmək; 



 

rəqibin əksinə hərəkət etmək (əgər o, qiyməti aşağı salmışsa, onda onu artırmaq, əgər 



artırmışdırsa, onda azaltmaq). 

Bu  zaman  rəqiblərin  dəyişilməsi  səviyyəsi  mühüm  cəhətdir  -  qiyməti  əsas  rəqib  kimi 

səviyyədə  dəyişmək,  yoxsa  rəqib  tərəfindən  qiymətlərin  dəyişilməsi  səviyyəsindən  fərqli 

miqdarda dəyişmək. 

Bu vəziyyətdə marketoloq qiymətə aid qərarları diqqətlə fikirləşir və əsaslandırır, bir sıra 

hallarda isə məqsədli seqmenti və malın mövqeyini dəyişir. 



Beynəlxalq  marketinqdə  qiymətqoymanın  mübahisəli  (yarış)  metodu.  Belə 

qiymətqoyma metodu əsas etibarilə birjalarda, hərraclarda və sövdələşmələrdə əməliyyatlar 

həyata keçiriləndə tətbiq olunur. Birja metodu, qiymətin müəyyən edilməsinin mübahisəli 

(yarış) metodu kimi daim fəaliyyət göstərən dünya bazarlarında kütləvi xammala və ərzaq 

mallarına dair alqı-satqı əqdləri bağlanmasından ibarətdir. Birjada dövriyyədə olan mallar 

nümunəvi, tipik əlamətlərə malik olur. Onlar keyfiyyətcə (bircinslidir) eynidir və qarşılıqlı 

dəyişilə  biləndir,  müəyyən  edilmiş  standartlara  və  nümunələrə  uyğundur.  Dünya  birja 

ticarəti obyektləri hazırda mis, qalay, sink, gümüş, qızıl, platin, neft, propan qazı, yanacaq, 

mazut, taxıl, yuyulmuş yun, kofe, kakao, broylerlər, şəkər və bir çox digər mallardır. Birja 

əməliyyatları zamanı mala əvvəlcə baxış keçirilməsi nəzərdə tutulmur və o, faktiki olaraq 

birjada olmur. 

Müasir  birja  ticarətində  real  mallara  dair  əqdlər  1%  təşkil  edir,  99%  isə  mala  hüquqi 

malik  olmaq  məqsədi  daşıyan  əqdlərə  (kağız  əqdlərinə)  düşür,  onlar  konkret  icra  olunan 

dövrdə  qiymət  dəyişilən  halda  mümkün  ola  bilən  itkilərdən  sığortalanma  imkanı  yaradır. 

Alver  əməliyyatlar  birja  kontraktlarının  alqı-satqısmdan  onların  bağlandığı  günə  və  icra 

edildiyi günə qiymətlərin fərqi nəticəsində mənfəət qazanmaq 

164 


məqsədilə həyata keçirilir. 

Birjada  əməliyyatların  böyük  həcmi  konkret  birja  malının  orta  birja  dünya  qiymətini 

aşkar  etmək  imkanı  yaradır,  o,  birja  çərçivələrindən  kənarda  real  beynəlxalq  əqdlərin 

kontrakt qiymətləri müəyyən edilən zaman sorğu qiyməti kimi qəbul edilir. 

Qiymətin müəyyən edilməsinin hərrac  metodundan  da şirkətlər beynəlxalq ticarətdə 

fəal  iştirak  edirlər.  Hərraclar  xüsusi  razılaşdırılmış  yerlərdə  və  müəyyən  vaxtda  vaxtaşırı 

fəaliyyət  göstərən  beynəlxalq  bazarlardır,  burada  fərdi  xüsusiyyətlərə  və  müxtəlif 

keyfiyyətlərə  malik  olan,  əvəz  edilə  bilən  mallar  satılır.  Hərrac  ticarəti  zamanı  mala 

qabaqcadan baxış keçirilməsi nəzərdə tutulur. Hərraclarda onların təşkil edildiyi yerdə olan 

real mallara dair əqdlər bağlanır. 

Beynəlxalq  hərrac  ticarətinin  obyektləri  xəzlər,  antikvar  əşyalar,  çay,  tütün,  gül, 

tərəvəzlər, meyvələr, balıq, at, yuyulmamış yun, cod tük, tropik meşə növləri və digərləridir. 

Dünyada  hər  il  təxminən  150  beynəlxalq  hərrac  keçirilir.  Hərrac  metodundan  qiymətli 

kağızlar bazarında da istifadə edihr. 

Beynəlxalq təcrübədə hərrac keçirilməsinin iki texnologiyası tətbiq edilir: 

 



hərrac keçirilməsinin yüksəltmə metodu, bu zaman əvvəlcə ən aşağı qiymət elan edilir, 

sonra onun yüksəldilməsi gedir və mal ən yüksək qiymət təklif edənə çatır. 

 

Azaltma metodu (və ya Hollandiya metodu) ilə hərrac keçiriləndə əvvəlcə ən yüksək 



qiymət elan edilir və belə qiymətə alıcı tapılmırsa, qiymət azaldılır. Bu halda müvafiq malın 

alqı-satqısma dair əqd bağlanması hüququnu o alıcı qazanır ki, o, satıcının elan etdiyi qiyməti 

birinci qəbul edir və beləliklə hərracın qalan iştirakçıları ilə müqayisədə satıcının elan etdiyi 

ən  yüksək  qiymətlə  razılaşır.  Belə  metod  hərracın  daha  sürətli  (tez)  keçirilməsinə  imkan 

verir. Lakin mübahisəli (yarış) ticarətin vəziyyətini və mühitini nəzərə alaraq, konkret tərəf 

üçün  daha  qəbuledilə  bilən  qiymətə  sövdələşməyin  mümkün  olacağını  hesablamaq  çətin 

olur. 

Hərracların qiymətləri hərrac ticarəti çərçivəsindən kənarda müvafiq məhsullara dair real 



kontraktlar bağlanan zaman sorğu qiyməti olur. 

Beynəlxalq  sövdələşmələr.  Xarici-iqtisadi  və  beynəlxalq  fəaliyyətlə  məşğul  olan 

şirkətlər belə metodikadan, bir qayda olaraq, irimiqyaslı əqdlər üzrə, müxtəlif ölkələrdən ən 

faydalı  təchizatçı  (mal  göndərən)  və  ya  podratçı  müəyyən  edilən  zaman  istifadə  edirlər. 

Beynəlxalq sövdələşmələrin obyektləri maşın və avadanlıq dəstləri və obyektlər (zavodlar, 

bəndlər, idman qurğuları) tikilməsidir. 

Beynəlxalq  sövdələşmələr  80%  hallarda  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələr  tərəfindən  elan 

edilir, onlar irimiqyaslı layihələr həyata keçirərkən optimal tərəfdaşların müstəqil müəyyən 

edilməsində, habelə biznes-planı və texniki-iqitisadi əsaslandırmanı daxil edən geniş təkliflər 

tərtib edilməsində kifayət qədər təcrübəyə malik deyil. Bu, habelə onunla da izah edilir ki, bir 

sıra inkişaf etməkdə olan ölkələrdə xaricdən maşınlar və avadanlıq alan zaman kontraktın 

dəyəri  müəyyən  məbləğdən  yüksək  olan  halda  onun  bağlanmasına  qanunvericilik 

qaydasında yalnız sövdələşmələr vasitəsilə həyata keçirməyə icazə verilir. Məsələn, Birmada 

və  Misirdə  əslində  bütün  malların  idxalı  və  bütün  podrat  əməliyyatları  sövdələşmələr 

vasitəsilə həyata keçirilir. 

Sövdələşmələr tenderlər vasitəsilə həyata keçirilir. Tenderlər deyəndə sövdələşmələrdə 

iştirak  üçün  təklif,  sövdələşmələrin  təşkili  üçün  lazımi  tender  sənədləri  dəsti, 

sövdələşmələrin təşkilatlarının tərtib etdiyi şərtlər-təkliflər, habelə sövdələşmələrdə iştirak 

etmək istəyənlər tərəfindən ofert (müqavilə təklifi) və sövdələşmələrin qalibinin müəyyən 

edilməsinin qapalı prosedurası başa düşülür. 

165 


Beynəlxalq sövdələşmələr üç növ olur: 

 



Açıq sövdələşmələr, onlarda iştirak etmək üçün arzu edən bütün şirkətlər və təşkilatlar 

dəvət olunurlar; 

 

Qapalı sövdələşmələr, onlarda iştirak etmək üçün yalnız xüsusi dəvətlər üzrə məhdud 



sayda iştirakçılar dəvət edilirlər; 

 



Tək  sövdələşmələr,  onlarda  iştirak  etmək  üçün  yalnız  bir  firma  dəvət  edilir,  lakin 

sövdələşmələrin təşkili və keçirilməsi üzrə bütün qaydalara riayət olunur. 

Oferentlərin (müqavilə, saziş təklif edənlərin) olmaması şərtilə sövdələşmələr aparılması 

nəticəsində alınmış kontrakt qiyməti dünya bazarının sövdələşməni təklif edən idxalçı tərəfi 

üçün ən faydalı qiyməti kimi müəyyən edilə bilər. 

Sövdələşmələr  üzrə  qiymətlər  kontraktlar  bağlanan  zaman  sövdələşmələrin 

çərçivəsindən kənarda mallara müvafiq olmayan xidmətlər üçün də sorğu qiyməti ola bilər. 


Download 4.84 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   62




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling