Elmi redaktor: Rəvcilər: dos. E. N. Kərimo v prof. I. A. Kərimli dos. T.Ş.Şükürov
səviyyəsi, vergi və gömrük xidmətlərinin mövqeyi
Download 4.84 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Filialın fəaliyyətində firmanın iştirak dərəcəsi, etimad dərəcəsi.
- Vergilər yüksək olmaqla yüksək transfert qiyməti
- Qiymətlərin
- Misal 16.1. Əqd müstəqil şirkətlər
- Müstəqil şirkətlər arasında əqd sxemi İxracçının ölkəsi A, X şirkəti
- Əlaqədar (asılı) şirkətlər arasında əqd sxemi İxracçının ölkəsi A, X şirkəti İdxalçının ölkəsi B, Y şirkəti
- Əlaqədar (asılı) şirkətlər arasında əqd sxemi
- “bir müəssisəyə təyin edilə bilən, lakin həmin şəraitin olması sayəsində ona ödənilə bilməyən hər hansı mənfəət
|
səviyyəsi, vergi və gömrük xidmətlərinin mövqeyi, nəzərə alınır. Gömrük rüsumlarının səviyyəsində fərqlər transfert qiymətlərinin səviyyəsinə müəyyən təsir göstərə bilər. Adətən gömrük rüsumları yüksək olan ölkələrə göndərilən mallara aşağı transfert qiymətləri təyin edilir. Nəticədə həmin ölkəyə azaldılmış transfert qiymətləri əsasında öz malını gətirən şirkətlər gömrük rüsumlarının hesablanması üçün bazanı aşağı salmağa və yerli istehsalçılara nisbətən öz rəqabət mövqelərini yüksəltməyə nail olurlar. Vahid Avropa bazarı səviyyəsində tarif və qeyri-tarif maneələrinin aradan qaldırılması vahid Avropa çərçivəsində qiymət strategiyaları hazırlanmasını xeyli asanlaşdırır və transfert qiymətlərindən istifadə edilməsini çətinləşdirir, lakin nəzərə alaraq ki, Avropa ölkələri arasında vergi qanunvericiliyi sahəsində dərin fərqlər nisbətən uzun vaxt ərzində saxlanacaq, transfert qiymət qoyulması imkanları da saxlanacaqdır. Transfert qiymətlərinə; •
•
Valyuta nəzarəti qaydalanndakı fərqlər; •
Valyuta kurslarının nisbəti; •
Müxtəlif ölkələrdə qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi sistemlərində, yerli qaydalarında fərqlər; •
Borc faizinin dərəcələrində fərqlər; •
Dövlətin iqtisadi siyasəti təsir edir. Filialın fəaliyyətində firmanın iştirak dərəcəsi, etimad dərəcəsi. Əgər birgə müəssisə və ya lisenziya sazişi formasından istifadə edilən vəziyyət nəzərdən keçirilirsə, onda ixracçı firma tərəfdaşı ilə mənfəəti bölməmək üçün məhsulunu yüksək transfert qiymətinə satmağı məqsədəuyğun hesab edəcəkdir. Əgər söhbət şirkət tərəfindən filiala tam malik olmaq haqqında gedirsə, onda o, aşağı qiymətlər qoymağı üstün tutacaqdır. Ona görə də avtomatik surətdə zəmn etmək olmaz ki, istənilən transfert əməliyyatı yalnız vergilərdən yayınmaq və yalnız vergiqoymanı minimuma endirmək məqsədi daşıyır (şəkil 16.1).
Lakin fərz etmək düzgün deyil ki, transfert qiymətqoyulması qaydaları yalnız aşağı və ya azaldılmış qiymətlər üzrə ixracı nəzərdə tutur. Transfert qiymətləri rəqiblərin təyin etdiyi qiymətlərdən yüksək ola bilər, baxmayaraq ki, real istehsal qiyməti rəqiblərdəki istehsal qiymətinə bərabərdir. Şirkətin transfert qiymətqoyma sistemi tətbiq edilməsi haqqında qərarına mürəkkəb və bəzən ziddiyyətli təsir göstərən amillərin belə böyük müxtəlifliyi transfert qiymətlərinin səviyyəsinin hesablanması mexanizminin mürəkkəbhyini sübut edir. 188
00 о
Vergilər aşağı olmaqla aşağı transfert qiyməti Məcmu
mənfəətin iTiaksimallaşdınl- nıası
MiUİ vergi orqanları
orqanları
Qiymətlərin
tutulan gəlirlər
©
tutulan gəlirlər
3. Transfert qiyməti qoyulması mexanizmi Müxtəlif ölkələrdə vergiqoymanın (verginin) müxtəlif səviyyələrilə əlaqədar yalnız bir, lakin ən çox yayılmış amillərdən istifadə etməklə transfert qiyməti qoymaqla korporasiya daxili əqdin müstəqil tərəfdaşlar arasında əqdiə müqayisədə üstünlüklərini təsdiq edən sadə misalı nəzərdən keçirək.
edək ki, valyutaların nisbəti 1:1 -dir, yəni ixracçının ölkəsində A və idxalçının ölkəsində B eyni valyuta, tutaq ki, dollar işləyir. A ölkəsində istehsal xərcləri 100 dollar, ixrac qiyməti 150 dollar təşkil edir, deməli, mənfəət 50 dollar (150-100) təşkil edəcəkdir. Mənfəət vergisi hüquqi şəxslər üçün A ölkəsində 40%, B ölkəsində 20%-ə bərabərdir. Bu halda X şirkəti A ölkəsində öz mənfəətindən (50 dollardan) 20 dollar vergi ödəməlidir və onun xalis mənfəəti 30 dollar təşkil edəcəkdir. İdxalçının B ölkəsində isə Y şirkəti mah 150 dollara idxal edir və ölkə daxilində 180 dollara satır, yəni onun mənfəəti 30 dollar (180-150) və vergini (20%) çıxandan sonra 24 dollar təşkil edəcəkdir. İxracçının ölkəsində A və idxalçının ölkəsində B şirkətlərin mənfəəti cəmi 54 dollar təşkil edəcəkdir (cədvəl 16.1). Cədvəl 16.
İdxalçının ölkəsi B, Y şirkəti
Hüquqi şəxs üçün vergi %
40 Hüquqi şəxs üçün vergi %
20
İxrac qiyməti, dollar
150 İdxal qiyməti, dollar
150
İstehsal xərcləri, dollar
100
Satış qiyməti, dollar
180
Vergi çıxılmamış mənfəət, dollar
50
Vergi çıxılmamış mənfəət, dollar
30 Hüquqi şəxs üçün vergi, dollar (40%)
20
Hüquqi şəxs üçün vergi,dollar (20%)
6 Vergi çıxılandan sonra mənfəət, dollar
30
Vergi çıxılandan sonra mənfəət, dollar
24 X və Y şirkətlərini]
yekun mənfəəti 54 dollar
bağlanır (transfert qiymətləri mexanizmi). Tutaq ki, Y şirkəti X şirkətinin törəmə şirkətidir. Baş X şirkəti öz mallarını birinci haldakma nisbətən ucuz, məsələn, 120 dollara satış və yalnız 12 dollar miqdarında xalis mənfəət alır. Lakin bu halda törəmə şirkət xeyli böyük miqdarda; 60 dollar (180-120) mənfəət alacaqdır, vergi çıxılmdan sonra isə bu 48 dollara bərabər olacaqdır. Beləliklə, iki şirkətin xalis mənfəəti 60 dollar olacaqdır, bu isə birinci halda alınan xalis mənfəətdən 6 dollar çoxdur. Bu mənfəət - transfert qiymətləri mexanizminin tətbiqinin nəticəsidir (cədvəl 16.2). Cədvəl 16.2 Əlaqədar (asılı) şirkətlər arasında əqd sxemi İxracçının ölkəsi A, X şirkəti
40
Hüquqi şəxs üçün vergi %
20 İxrac qiyməti, dollar
120
İdxal qiyməti, dollar
120
İstehsal xərcləri, dollar
100
Satış qiyməti, dollar
180
Vergi çıxılmamış mənfəət, dollar
20
Vergi çıxılmamış mənfəət, dollar
60 Hüquqi şəxs üçün vergi, dollar (40%)
8
Hüquqi şəxs üçün vergi,dollar (20%)
12 Vergi çıxılandan sonra mənfəət, dollar
12
Vergi çıxılandan sonra mənfəət, dollar
48 X və Y şirkətlərinin yekun mənfəəti 60 dollar
1)
X şirkəti üçün vergi 40%, Y şirkəti üçün - 20% təşkil edir. Beləliklə, hərçənd X şirkətinin mənfəəti azalmışdır, ümumi mənfəət Y müəssisəsinin mənfəətinin artması sayəsində artmışdır. Bu ümumi mənfəət vergilərin səviyyəsi aşağı olan ölkədə yerləşən mənfəətlərin idarə edilməsi mərkəzinə göndərilir, sonra oradan bütövlükdə TMŞ-nin beynəlxalq biznes aparılması strateji planına uyğun olaraq şirkətlərin təkrar infestisiyası həyata keçirilir. Deməli, müvafiq vergi administratorlarm münasibətləri ikinci halda mürəkkəbləşir. O cümlədən, A ölkəsində X şirkətinin ödəməli olduğu vergilərin məbləği 8 dollar (20-12) azalır, bu da dövlət xəzinəsinə daxilolmam azaldır. Buna yol verilməməsi üçün A ölkəsi həmin misalda bir sıra əks təsir tədbirləri görməyə çalışır, lakin bir qayda olaraq, o, xüsusi səmərəli nəticələrə nail ola bilmir. Misal 16.3. Ümumi mənfəətin qiymətlər yüksəldilən halda artması şəraiti mümkündür. Birinci hal-müstəqil şirkətlər arasında ticarət (cədvəl 16.3). Cədvəl 16.3
Hüquqi şəxs üçün vergi % 20
Hüquqi şəxs üçün vergi %
40 İxrac qiyməti, dollar
150
İdxal qiyməti, dollar
150
İstehsal xərcləri, dollar
100
Satış qiyməti, dollar
ISO
Vergi çıxılmamış mənfəət, dollar
50
Vergi çıxılmamış mənfəət, dollar
30 Hüquqi şəxs üçün vergi, dollar
10
Hüquqi şəxs üçün vergi,dollar
12 Vergi çrxılandan sonra mənfəət, dollar
40
Vergi çıxılandan sonra mənfəət, dollar
18 X və Y şirkətlərinin yekun mənfəəti 58 dollar
güzəştli vergiqoyulma olan öz ölkəsində saxlamaq daha faydalı olan vəziyyəti nəzərdən keçirək (cədvəl 16.4). Beləliklə, əlaqədar (asılı) şirkət üçün malı verginin səviyyəsi aşağı olan ölkəyə aşağı qiymətə, verginin səviyyəsi yüksək olan ölkəyə isə yüksək qiymətə satmaq faydalıdır (şəkil 16.2).
Cədvəl 16.4. Əlaqədar (asılı) şirkətlər arasında əqd sxemi (transfert qiymətləri mexanizmi) (qiymətin yüksəldilməsi) İxracçuıın ölkəsi A, X şirkəti
İdxalçının ölkəsi B, Y şirkəti
(baş şirkət)
(törəmə şirkət)
Hüquqi şəxs üçün vergi %
20 Hüquqi şəxs üçün vergi %
40
İxrac qiyməti, dollar
180 İdxal qiyməti, dollar
180
İstehsal xərcləri, dollar
100
Satış qiyməti, dollar
200
Vergi çıxılmamış mənfəət, dollar
80
Vergi çıxılmamış mənfəət, dollar
20 Hüquqi şəxs üçün vergi, dollar (20‘/o)
16
Hüquqi şəxs üçün vergi,dollar (40%)
8 Vergi çrxılandan sonra mənfəət, dollar
64
Vergi çıxılandan sonra mənfəət, dollar
12 X və Y şirkətlərinin yekun mənfəəti 76 dollar
Aşağı salınmış
Transfert qiymətləri korporasiya daxili ticarətdə istənilən mallara və xidmətlərə qoyulur. Transfert qiymətlərinin səviyyəsi diqqətlə hesablanır. Transfert qiyməti həddindın artıq aşağı olmamalıdır ki, həmin mah daxili bazarda da ənənəsi satış şəbəkəsi vasitəsilə sata bilən istehsalat bölməsinə onu xarici satmağa əsas versin. Transfert qiyməti həddindən artıq yüksək də olmamalıdır ki, istehsalat bölməsi xarici bazarda rəqabət qabiliyyəti olsun. Bu iki şərti nəzərə almaqla transfert qiyməti minimum yol verilən qiymətdən daxili bazarda ümumi mənfəəti çıxmaqla satış qiymətinə qədər intervalda (onların arasında) qoyulur. Xarici ölkədəki qiymət ixracçı ölkədəki daxili qiymətdən aşağı olmamalıdır, əks halda idxalçı ölkədəki rəqiblər şirkəti dempinqdə təqsirləndirə bilərlər. Bundan əlavə, transfert qiyməti hesablanan zaman müvafiq ölkələrdə xarici ticarət qiymətlərinin adi dünya qiymətlərindən fərqlənməsinin səviyyəsinə dair hüquqi və inzibati məhdudiyyətlər nəzərə alınır (RF Vergi məcəlləsinin 40-cı maddəsinə uyğun olaraq nəzarət edilən əqdin qiymətinin bazar qiymətindən fərqlənməsinin diapazonu əvvəlcə 30 % müəyyən edilmiş, sonra isə 20 %-ə qədər azaldılmışdır). Lakin bu zaman, xüsusilə əgər xarici iqtisadi əqd təkrar edilməzdirsə və real bazar qiyməti bazar şəraitinə əsaslanaraq müəyyən edilə bilməzsə, konkret bazar qiymətinin müəyyən edilməsi şətindir. Belə fakt da diqqətəlayiqdir ki, hər hansı şirkət transfert qiymətqoyma mexanizmi tətbiq etdiyi halda zərərləri ola da bilər, lakin o, müflis olmayacaq, çünki rumulyativ mənfəətlərin ümumi məbləği nəzərə alınır. Filialın fəaliyyətinin nəticələrinin daha yaxşı (düzgün) qiymətləndirilməsi üçün son və aralıq məhsulların transfert qiymətləri tətbiq olunur, təqdim edilmiş xidmətlərə görə hesablar idarəetmə xərcləri, ezamiyyətlərin ödənilməsi, patentlərin və lisenziyaların dəyərinin ödənilməsi, ümumi xərclərdə iştirak və s. nəzərə almır.
Transfert qiyməti qoyulması qiymətqoymanın bazar mexanizmini pozur, dünya qiymətlərinin səviyyəsini təhrif edir və transfert qiymətləri heş bir halda xarici ticarət əməliyyatları üçün məlumat qiymətləri ola bilməz. Transfert qiyməti qoyulması halında malın real qiyməti təhrif edilir və bu xərclərə nəzarəti çətinləşdirir. Şirkətlər malları bazarda çox aşağı vergi dərəcələrilə satan 192
zaman minimal transfert qiymətləri qoyurlar ki, bu da müvafiq vergilərin tam ödə- nilməməsinə səbəb olur. Bütün dünyada vergi orqanlarına diqqətlə nəzarət edirlər. Transfert qiymətləri kapitab ölkədən aparmağa, habelə şirkətlərin mənfəətlərini vergidən yayindırmağa şərait yaradir. Şirkət malları xarici törəmə şirkətlərə və ya xarici asılı tərəfdaşlarına satan zaman minimal (aşağı salınmış) buraxılış qiyməti qoya və müvafiq surətdə sərhədi keçərkən gömrük rüsumlarını azalda bilər,yaxud vergilərin minimuma endirilməsi, dividentlərin qaytarılmasina məhdudiyyətlərə riayət edilməməsi və ya xarici asılı tərəfdaşından daha çox miqdarda pul vəsaitləri çıxarılması üçün maksimal (yüksəldilmiş) qiymət qoya bilər. Ümumi halda firma vergiləri aşağı olan ölkələrdə daxili bazara nisbətən aşağı transfert qiymətlərindən istifadə etməklə maraqlıdır və əksinə. Bu müvafiq ölkələrin milli mənafelərinə ciddi zərər vurur və hökumət, ilk növbədə vergi və gömrük orqanları tərəfindən kəskin tənqid olunur. Qiymətqoyma sisteminə transfert yanaşması müvafiq ölkədə vergi bazarım azaldır və daxili bazarda vergi orqanları tərəfindən müqavimətə məruz qalır. Belə fəaliyyətin qurbanları olan ölkələrin hökumətləri müvafiq əks tədbirlər görürlər, məcburi ayırmaların əsasım (bazasını) təşkil edən bütün xərclərin əsaslandırılmasım tələb edirlər. Məsələn, Hindistan və Latın Amerikası ölkələri TMŞ-m transfert qiymətlərinə nəzarət etmək məqsədilə beynəlxalq sazişlər təcrübəsindən istifadə edirlər. TMŞ-nm həmin ölkələrdə yerləşən filialının məsul şəxsləri çox zaman göstərilmiş şərtlərlə, xüsusilə əgər söhbət yerli kadrlardan gedirsə, razılaşırlar. Eyni zamanda ixracçının ölkəsindəki gömrük xidməti gömrük rüsumlarının hesablanması üçün baza kimi anomal aşağı səviyyədə transfert qiymətlərini qəbul etməkdən imtina edə bilər, çünki bu qiymətlər yerli istehsalçilar üçün faydalı olmayacaq və onların müdafiə edilməsinin keyfiyyətini aşağı salacaqdır. Dövlətlərarası və dövlət səviyyəsində transfert qiyməti qoyulması ilə geniş mübarizə tədbirləri sistemi işlənib hazırlanmışdır. Vergi qanunları və beynəlxalq valyuta mübadiləsi kursları belə qiymətqoymanı çətinləşdirən (mürəkkəbləşdirən) amillərdir. Valyuta mübadiləsinin sürüşkən (dəyişilən) kursları transfert qiyməti qoyulmasının qeyri - müəyyənliyinin yüksəlməsinə şərait yaradır və TMŞ və ya əlaqədar (asılı) şirkətlər üçün xərclərə nəzarəti çətinləşdirir. Bir qayda olaraq, asılı şirkətlərin hesablarının və büdcələrinin ikinci dəsti olur və onlar bütün real xərclərin hüquqi mənzərəsini yaradır. Beynəlxalq vergiqoymada bu və ya digər ölkədə vergi tutulmalı olan mənfəət hissəsinin müəyyən edilməsində çətinliklər vardır. Bu problemin nisbətən qısa tarixi vardır, lakin son 20 ildə dünya birliyi ölkələr arasında iqtisadi əməkdaşlığın inkişafı yolunda hüquqi və vergi xassəli maneələr aradan qaldırılması yollarını uğurla axtarır. Bu problem, ilk növbədə, şirkətlərin yerli qanunvericiliyə uyğun vergi qoyulması zamanı nəzərə alınmalı olan gəlirlərin və xərclərin məbləğinin edilməsində çətinliklərlə əlaqədardır. Əgər şirkətlərin inteqrasiya dərəcəsi kifayət qədər yüksək olarsa, müxtəlif ölkələrin qanunvericilik və inzibati tələblərində fərqlər, bir qayda olaraq, bir ölkənin qanunvericilik sistemi çərçəvəsində işləyən şirkətə nisbətən TMŞ- nm əməliyyat xərclərinin artmasına gətirib çıxardır. 193
5. İqtisadi əməkdaşlıq və inkişaf təşkilatlarınm (İƏİT) transfert qiymətlərinin bazar qiymətlərinə uyğunluğunun müəyyən edilməsi metodları İqtisadi əməkdaşlıq və inkişaf təşkilatı (İƏİT) beynəlxalq ticarətin (o cümlədən vergi planında) inkişafı yolunda maneələrin aradan qaldırılması məqsədilə, habelə müxtəlif ölkələrin vergi orqanları arasında münaqişələrin aradan qaldırılması məqsədilə ikiqat vergiqoymanı istisna etməyə və ölkələr arasında vergi tutulan mənfəətin ədalətli məbləğini müəyyən etməyə imkan yaradan beynəlxalq vergiqoyma prinsiplərini müəyyən edir. Bu prinsiplərə uyğun olaraq hər ayrıca götürülmüş şirkət şirkətlər qrupu (korporasiya) çərçivəsində alınmış gəlirə münasibətdə müstəqil vergi ödəyicisi kimi nəzərdən keçirilir. İƏİT belə yanaşmanı vergi risklərinin minimuma endirilməsi baxımından ən qəbul edilə bilən (münasib) hesab edir. Bununla əlaqədar bir qrup çərçivəsində asılı şirkətlərin arasında istənilən əməliyyat müstəqil bazar əməliyyatı kimi nəzərdən keçirilir və bazar qiymətilə həyata keçirilməlidir. Bu prinsip həm asılı şirkətlər üçün, həm də müstəqil şirkətlər üçün vahiddir və sonuncuların vergi üzrə mümkün ola bilən ayrı-seçkiliyini aradan qaldırır, bazarda eyni rəqabət şəraiti yaratmaq imkanı verir. İƏİT-nın nümunəvi vergi sazişi modelinin 9-cu maddəsində deyilir: Əgər iki müəssisə arasında onların kommersiya və ya maliyyə münasibətlərində iki müstəqil müəssisə arasında ola bilən şəraitdən fərqli şərait yaranarsa və ya qurularsa, onda “bir müəssisəyə təyin edilə bilən, lakin həmin şəraitin olması sayəsində ona ödənilə bilməyən hər hansı mənfəət həmin müəssisənin mənfəətinə daxil edilə və müvafiq surətdə vergiyə cəlb edilə bilər”. Beynəlxalq maliyyə hesabatı standartı transfert qiyməti qoyulmasının problemini əks etdirir və şirkətləri maliyyə hesabatında müvafiq məlumatları təqdim etməyə məcbur edir. ideal transfert qiyməti açıq bazarın qiymətinə, bazar qiymətinə uyğun olmalıdır. Əgər transfert qiyməti bazar qiymətinə ekvivalent deyilsə və beləliklə vergi tutulan mənfəət təhrif edilirsə, asılı şirkətlərin mənfəəti bazar prinsipinə uyğun təshih edilməlidir. Lakin bu çox mürəkkəb məsələdir, çünki bir tərəfdən ədalətli orta bazar qiymətini, digər tərəfdən isə, onunla transfert qiymətinin ziddiyyətini aşkar etmək çətindir. Bu q ey r i-mater i al aktivlərlə, məsələn lisenziyalarla əməliyyatlar aparılanda xüsusilə tez-tez müşahidə olunur. Bununla belə İƏİT transfert qiyməti qoyulması mexanizmini aydınlaşdırmaq məqsədilə xarici ticarət qiymətinin müqayisəli təhlilinin bütöv bir sistemini tövsiyə edir. Araşdırma üçün əsas ilk növbədə açıq-aşkar aşağı salınmış və ya yüksəldilmiş qiymətlər ola bilər. Transfert qiymətlərinin bazar qiymələrinə uyğunluğunun təhlili üçün tətbiq edilən əsas metodlar aşağıda göstərilmişdir. Transfert qiymətunin müəyyən edilməsinə əsaslanan ənənəvi metodlar.
mötəbər metod kimi qıbul edilmişdir və ona görə də vergi orqanları tərəfindən başqalarından daha çox istifadə edilir. Bu halda qiymətlərin səviyyəsində fərqlər korporasiya daxilində transfert zamanı və ya asılı (əlaqədar) şirkətlərin mallarının və xidmətlərinin qiymətlərinin müqayisəli hallarda (şəraitdə) müstəqil şirkətlər arasında analoji ticarət əməliyyatları üzrə qiymətlərlə müqayisəsi yolu ilə müəyyən edilir. 194
Bu metoddan istifadə edən zaman təhlil üçün yararlı olan mallar qrupunu müəyyən etmək vacibdir. Həm də, əgər hətta mallar funksional cəhətdən ekvivalent olsalar da, iki müxtəlif əmtəə bazarına mənsub ola bilərlər və bununla əlaqədar olaraq müqayisədə iştirak edə bilməzlər. Bir sıra hallarda (məsələn, istehsal təyinatlı mallar təhlil ediləndə) sənayenin ən tipik alıcılarının, istehsalçılarının və ekspertlərinin arasında sorğu keçirilməsi yolu ilə səyyar tədqiqatlar metodlarından istifadə edirlər. Bir qayda olaraq, belə təhlil heç də həmişə riyazi dəqiq ola bilmir. Lakin əgər alıcıların təsadüfü seçimi göstərsə ki, onlar bir mah digərinə dəyişərdilər, onda etiraf etmək olar ki, həmin mallar müqayisə edilə bilər.
Download 4.84 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|