Енгил бензин фракциясини изомеризациялаш жараёни учун катализатор олиш технологиясини ишлаб чиқиш

Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
- изомеризация жараёнларида кимёвий реакция тезлиги константаси 5,61 1/сек бўлганда бензолни гидрирланиши илмий асосланган;
- бензин фракциялари углеводородларини изомеризация жараёнларида ўзгариш схемаси ишлаб чиқилган;
- хлорланган алюминий оксиди юзасида Льюис кислота марказлари ва Бренстед кислота марказлари мос равишда 62 ва 41 мкмоль/г миқдорларда мавжудлиги илмий асосланган;
- 0,1% миқдорда катализаторга палладийнинг қўшилиши катализаторнинг умумий кислоталигини 103 дан 83 мкмоль/г гача пасайтириши исботланган;
- б.қ.ҳ. – 70 ⁰С ҳароратлар оралиғида қайновчи бензин фракцияси 0,2 % палладий сақлаган алюмопалладийли катализаторида 140 ⁰С ҳарорат ва 3 МПа босим остида изомеризатнинг октан сони 70 дан 82 пунктгача ошгани исботланган;
- шимдириш усулида хлорланган алюминий оксиди ва палладий нитрат тузи асосида алюмопалладийли катализатор олишнинг приципиал технологик схемаси ва катализаторнинг олиш рецептураси ишлаб чиқилган.
Олинган натижаларнинг ишончлилиги. Илмий тадқиқотлар замонавий физик-кимёвий, коллоид-кимёвий ва эксплуатацион таҳлил усулларидан фойдаланилган ҳолда олиб борилган, лаборатория ва нефтни қайта ишлаш заводларида тажриба-синовлардан ўтказилиб, далолатномалар билан тасдиқланган.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот натижаларининг илмий аҳамияти енгил бензин фракцияларидаги парафин углеводородларнинг изомеризация жараёнлардаги термодинамик, кинетик ва гидродинамик қонуниятлари ўрганилган ва бензин углеводородларини изомеризация жараёнларида ўзгариш схемаси ишлаб чиқилган бўлиб, бу енгил бензин фракцияларини изомеризациялаш учун янги катализаторлар олиш имкониятларини беради.
Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти маҳаллий паст октанли енгил бензин фракцияларидан таркибида кам миқдорда ароматик углеводородлар сақлаган юқори октанли бензин компонентлари олиш имконини берувчи янги катализаторлар олинганлиги, Евростандарт талабларига жавоб берувчи автомобил бензинлари ишлаб чиқариш учун хизмат қилади.
Кириш қисмида диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурийлиги, мақсад ва вазифалар, шунингдек, муаммонинг ўрганилганлик даражаси, тадқиқотнинг республика фан ва технологияларни ривожлантириш йўналишига мувофиқлиги келтирилган. Шу билан бирга тадқиқотнинг илмий янгиликлари ва амалий натижалари ёритиб берилган, ҳамда олинган натижаларнинг ишончлилиги асосланган, натижаларнинг назарий ва амалий аҳамияти очиб берилган.
Диссертациянинг биринчи бобида Бензиннинг енгил фракцияларини изомеризациялаш ва ушбу жараённинг катализаторлари таснифига оид тадқиқот таҳлилий натижалари келтирилган. Бензиннинг енгил фракцияларини изомеризациялаш, жараёнинг кимёвий механизми ва термодинамикаси, уни бошқариш ва хомашёси, замонавий технологиялари, катализаторларига оид маълумотлар таҳлил қилинган. Келтирилган маълумотлар таҳлили натижалари асосида тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари шакллантирилган. Юқори сифатли автомобил бензинини ишлаб чиқариш учун енгил бензин фракцияларини изомеризациялаш жараёнларининг илғор технологик тизимлари таҳлил этилган.
Диссертациянинг “Тадқиқот объектлари ва енгил бензин фракцияларини изомеризациялаш жараёнлари учун катализаторлар олиш ва уларнинг физик-кимёвий хоссаларини аниқлаш усуллари” деб номланган иккинчи бобида, тадқиқот объектлари таҳлили амалга оширилган. Жумладан Al₂О₃-Cl/Pd катализатори синтез қилиш, ҳамда унинг ғовак структурасини, мустаҳкамлигини, углеводрод фракциялари ва жараён маҳсулотларининг углеводород гуруҳ таркибини хромато-масс-спектрометрия усулида аниқлаш тажриба усуллари тадқиқ қиланган.
Водород хлорид билан ишлов бериш орқали катализатор ташувчиси – алюминий оксидини кислоталилик даражаси ва унинг изомерлаш қобилиятини оширишга эришилган.
Диссертант катализатор намуналарини олишни шартли 3 босқичда амалга оширган. Булар: Биринчи босқич, шимдирилувчи эритма – металл тузларини дистилланган сувдаги тайёрлаш; Иккинчи босқич, ташувчини тайёрлаш – хлорланган алюминий оксидини 80-100 ⁰С ҳароратда 1 соат мобайнида қуритиш ва шимдирилувчи эритмага тушириш; Учинчи босқич, шимдирилган ташувчи 120 ⁰С ҳароратда 4 соат мобайнида қуритиш ва 500 ⁰С ҳароратда 10 соат мобайнида тоблаш. Натижада олинган катализаторда палладийнинг миқдорини 0,5 % гача оширишга эришилади.
Тадқиқотчи диссертацияси учинчи бобида “Енгил бензин фракцияларидаги парафин углеводородларнинг изомеризация жараёни механизми, термодинамикаси, кинетик ва гидродинамик қонуниятлари, изомеризация жараёнида бензин компонентларининг реакцион қобилиятини баҳолаш қонуниятлари келтирган.
Диссертант ўз ишининг тўртинчи бобини бензин фракциясини изомеризациялашда синтез қилинган катализаторларни қўллаш ва катализатор олиш технологиясини ишлаб чиқишга йўналтирган.
Диссертант Al₂О₃-Cl/Pd-2 катализатори иштирокида н-гексанни конверсияланишда 99,99 %, н-пентанни ўзгаришида эса 71,76 % натижани олган. Кейинги босқичида эса ушбу катализатор намуналарини 3 МПа босимда, ҳамда 140 ⁰С ва 160 ⁰С температураларда изомеризация жараёнида синовдан ўтказилган.
Синтез қилинган Al₂О₃-Cl/Pd-2 ва Al₂О₃-Cl/Pd-3 катализаторлари “Ўзбекнефтегаз” АЖ “Муборак газни қайта ишлаш заводи”да изомеризация жараёнларига жорий этилган (“Ўзбекнефтегаз” АЖ “Муборак газни қайта ишлаш заводи” нинг 2022 йил 7 ноябрдаги №935/G‘K-11-сонли маълумотномаси).
Ушбу тадқиқотнинг асосий натижалари 2 та халқаро ва 2 та республика илмий-амалий анжуманларида муҳокамадан ўтган. Диссертация мавзуси бўйича жами 8 та илмий иш чоп этилган, шундан Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссиясининг фалсафа доктори (PhD) диссертациялари асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрларида 4 та мақола, жумладан, 2 таси республика ва 2 таси хорижий журналларда нашр этилган.
Диссертация кириш, тўртта боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Диссертация ҳажми 111 бетни ташкил этган.
Диссертация иши бўйича қуйидаги камчилик ва таклифларни келтириш жойиз деб ҳисоблайман:

1. 
   Ишда мавжуд изомеризация катализаторлари қиёсий таҳлили келтирилмаган. Айниқса синтетик цеолитлар ёки фаол металли катализаторлар номенклатурасининг кенгайгани уларнинг функционал ва техник-технологик классификациясини амалга оширишни талаб этади.
   
2. 
   43 бет, 2.1-параграф “Тадқиқот объекти” – ҳажми жуда кам, 3 қатор. Ушбу параграфни “Тадқиқот объекти таснифи” деб ном бериб танланган объектлар таснифи келтирилиши мақсадга мувофиқ бўлади.
   
3. 
   Ҳисоблаш формулаларида ўлчов бирликлар кўрсатилмаган, улардаги белгиланишларда хатоликлар, ҳамда имловий качиликлар мавжуд (44, 45, 57, 85 ва бошқа бетлар).
   
4. 
   2-боб “Хулоса”сида тадқиқ қиланаётган катализаторнинг физик-кимёвий хоссалари, масалан: ғоваклилик, мустаҳкамлик, каби кўрсатгичлари келтирилмаган, бу ҳолат диссертациянинг якуний хулосасида ҳам ўрин эгалламаган.
   
5. 
   3-боб хулоса қисми ҳам асосланган тадқиқот натижалари саёз келтирилган, ваҳоланки, ушбу бобда изомеризация жараёнинг механизми, термодинамикаси, компонентлар реакцион қобилияти, ҳамда кинетик ва гидродинамик қонуниятлар ўрганилган.
   
6. 
   Катализатор ишлаб чиқаришнинг мавжуд усуллари билан технологик таққосланишлар натижалари келтирилмаган.
   
7. 
   Таклиф этиётган технологияда катализатор ишлаб чиқариш харажатлари келтирилмаган, ҳамда уларни мавжуд катализаторлар нархи таққосланишлар кўрсатгичлари келтирилмаган.
   

Кўрсатилган камчиликлар диссертация ишининг илмий ва амалий қийматини, олинган натижаларнинг аҳамиятини камайтирмайди. Диссертациядаги маълумотлар ва бажарилган тадқиқот ишининг натижалари бўйича етарли миқдорда илмий-амалий анжуманларида маъруза қилинган ва муҳокамадан ўтказилган.
Диссертация Ўзбекистон Республикаси Олий Аттестация Комиссиясининг фалсафа доктори (PhD) диссертациялари асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрларда, хорижий журналларда мақолалар нашр этилган.
Қаршиев Муродулла Тўраевич томонидан 02.00.08 “Нефть ва газ кимёси ва технологияси” ихтисослиги бўйича бажарилган “Енгил бензин фракциясини изомеризациялаш жараёни учун катализатор олиш технологиясини ишлаб чиқиш” мавзусидаги диссертация иши ЎзР ОАКи томонидан фалсафа доктори (PhD) диссертациясига қўйилган талабларга жавоб беради ва муаллифи эса 02.00.08 “Нефть ва газ кимёси ва технологияси” ихтисослиги бўйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасига лойиқ деб ҳисоблайман.


РАСМИЙ ОППОНЕНТ:
БухМТИ “ТЖБАКТ”
кафедраси профессори т.ф.д. О.Р.Абдурахмонов