Epidemiologiyadan

Kasallanishning ko’p yillik o’zgarish sur’ati va davriylikni aniqlash 
Davriylik, tendensiyadan farqli o’laroq, kasallanishning o’zgarish sur’atiga 
davriy qisqa ta’sir etuvchi omillarning ta’siri natijasida paydo bo’ladi. 
Davriylikni aniqlaydigan algoritm 
1.Har bir yildagi kasallanishning haqiqiy ko’rsatkichlari keskin namoyon 
bo’ladigan ko’rsatkich ham Shu yildagi kasallanish nazariy egri chizig’ining 
og’ishidan aniqlanadi: 
U1= UT 

---

104 
2. Qadam oralig’i 2-3 yil bo’lgan o’rtacha siljish usuli bilan tekislanadi. 
3. Og’ish ko’rsatkichining olingan koordinatalari kasallanish o’zgarish 
sur’atining nazariy tizimiga tushiriladi va nuqtalar o’zaro birlashtiriladi. 
4. Nazariy egri chiziqlarga nisbatan kasallanish sathining quyi, yuqori 
davrining davomiyligi va boshlanish hamda tugallanish vaqtlari aniqlanadi. Ular 
nazariy va amaliy egri chiziqlarining kesishish nuqtasidan aniqlanadi. 
Davriylik tahlilining eng oddiy usuli 
Bu usul bilan ko’rsatkichlarning nazariy hisoblash to’g’ri chiziq 
tendensiyasini aniqlash va tizimdagi haqiqiy kasallanish egri chizig’i bilan 
gorizontal chiziqning kesishgan nuqtalari orqali juda katta aniqlik bilan 
davrlarning sinxronligini yoki ularning mavjud emasligini, davr fazalari yoki 
ularning umuman davrlar orasidagi vaqt oralig’ini, siljish amplitudasini, davrlar 
sonini, davrlarning boshlanish va oxirgi fazalarini aniqlash mumkin. 
19-jadval 
Tekshirilayotgan tumanda VGA bilan kasallanish ko’rsatkichi (100 ming 
aholi soniga nisbatan) 
Yillar 
Kasallanish 
ko’rsatkichi 
 
Yillar 
 
Kasallanish
ko’rsatkichi 
 
1982 
109,3 
1991 
68,0 
1983 
117,7 
1992 
78,9 
1984 
94,3 
1993 
54,3 
1985 
90,4 
1994 
62,9 
1986 
86,1 
1995 
60,9 
1987 
94,9 
1996 
120,6 
1988 
96,6
1997 
102,2 
1989 
75,8 
1998 
102,3 
1990 
86,5 
1999 
101,3 
1-Masala. Jadvaldagi boshlang’ich berilganlarga asosan, millimetrga 
bo’lingan qog’ozda VGA bilan kasallanishning ko’p yillik o’zgarish sur’ati 
chizilsin. 
2-Masala. Tasvirlangan kasallanishning ko’p yillik o’zgarish sur’ati tahlil 
qilinsin. 
3-Masala. O’rtacha siljish usuli bilan kasallanish 
ko’rsatkichining dinamik qatori tekislansin.
Masalan: 
1983-yil uchun (109.3+117.7+94.3) / 3=107.1 1-nchi tekislangan ko’rsatkich 
1984 yil uchun (117.7+94.3+94.3) / 3=100.8 2-nchi tekislangan ko’rsatkich 
4-Masala. O’rtacha siljish usuli bilan ko’p yillik o’zgarish sur’atining 

---

105 
chamalab qilingan tahlil natijalarini yozma ravishda ifodalang. 
5-Masala. Jadvaldan foydalanib, kasallanishning o’rtacha ko’p yillik 
ko’rsatkichi (u) ni aniqlansin va quyidagi formulaga asosan bu ko’rsatkichning 
o’rtacha kvadratik siljishi hisoblansin. 
∑y 
Y= 
n 
bunda: 
u - har bir yildagi kasallanish ko’rsatkichi.
∑ - kasallanish ko’rsatkichlari yig’indisi. 
n - tahlil qilinayotgan yillar soni. 
u=√∑(∑y­e) / n­1 
bunda: 
u (sigma) - o’rtacha kvadratik og’ish 
(∑u-u)
2
- yillar bo’yicha o’rtacha ko’p yillik ko’rsatgichga nisbatan haqiqiy 
ko’rsatkich siljishlari kvadratlarining yig’indisi. 
n - tahlil qilinayotgan yil hisobga olinmagandagi yillar soni. 
6-Masala. Eng kichik kvadratlarning qisqartirish usuli bilan dinamik qator 
tekislansin va 2-chi jadval to’ldirilsin. 
7-Masala. UT=a+vx ga asosan to’g’ri chiziqli tendensiyaning nazariy 
ko’rsatkichi hisoblansin va kasallanishning ko’p yillik o’zgarish sur’ati tizimiga 
tushirilsin. 
8-Masala. Fazalar davri orasidagi davomiylik oralig’i, ularning boshlanish va 
tugallanish vaqtlari hamda davrlar soni ko’rsatilsin 
Har bir yil uchun haqiqiy ko’rsatkichdan foydalanib uning nazariy 
ko’rsatkichi egri chizig’idan og’ishi aniqlansin. 
Buning uchun koordinataning gorizontal o’qiga tahlil qilinayotgan yillar bir 
xil oraliqda qo’yilib, ular kasallanishning nazariy egri chizig’ini ifodalaydi, 
vertikal o’qiga esa kasallanishning nazariy qiymatiga nisbatan haqiqiy qiymatning 
og’ishi "O" deb qabul qilingan gorizontal o’qining yuqori va quyi tomonlariga 
tanlab olingan masshtablarida qo’yiladi. 
19-jadval