Ёрга етар кун борму, ёронлар

Ёрдам(жардам) - тангрининг ёрдами.
1990 йил Нахичеваннинг Садарак деган қишлоғида эдик. Бир кишининг кажавали “Урал” мотоцикли ўчиб қолди. У ўт олдиришга қанча уринмасин мотоцикли ўт олмади. Шунда мен билмасдан:
­- Келинг сизга ёрдам берамиз, - дебман.
“Ёрдам бераман”, деб балога қолдим:
- Сен кимсанки ёрдам берасан, Аллоҳ ёрдам берсин! - деган дашном эшитдим. Кейин озари дўстларимдан сўрасам тушунтиришди. Маълум бўлишича, Озарбайжон турклари ёрдамни фақат худо беради, деган ақийдани сақлаб қолишган ва улар “ёрдам” ўрнига кўмак сўзини қўллашар экан. Ўз-ўзидан маълум бўладики “ёрдамчи” сўзи ҳам тангрини англатади. Баъзан эса бу сўз фаришталар ёки пайғамбарларга нисбатан ҳам қўлланилган бўлиши мумкин.
Ёрлиқ (жарлиқ) сўзи ҳам қадимда тангрининг хабари, ҳукми, муҳри маъносини англатган. Иброний динлардаги ваҳий ёки зардуштийликдаги пайғом маъносида тангричилик динида ёрлиқ (жарлиқ) қўлланилган. Кейинчалик эса хон ва султонларнинг фармон ва буйруқлари, шунингдек бирон матн ёзилган қоғозлар ҳам ёрлиқ, деб атала бошлаган. Кейинчалик исломни қабул қилган туркийлар орасида ёрлиқ (жарлиқ) нинг худо билан боғлиқ маъноси аста-секин унутилиб борган. Мисол учун, ҳозирги кунда ўзбек тилида ёрлиқчи (жарлиқчи) сўзи мутлақо қўлланилмайди. Аммо, олтойларнинг бурхонийлик динида руҳонийларни, тангричилар эса шомон яъни қамларни ҳам жарлиқчи деб аташади. Јарлыкчыга барарыста, јер солызын деген(К. Телесов) Ёрлиқчи(фолбин)га борган экан яшаётган еридан кўчмасин, дебди.
Мумтоз адабиётда ёр билан бирга ёрон сўзи ҳам кўп ишлатилади. Бу сўз қипчоқ тиларида жаран шаклида диндош, дўст маъносида қўлланилади. Туркий англашимда ёрон(жаран) дўст сўзидан анча фарқ қилади. У диндош, гоҳида эса фаришта маъносида ҳам қўлланилади. Агар у дўст сифатида қўлланилса, фақат энг ишончли дўст маъносида қўлланилган. Бугунги кунда Қирғизистонда жаран фуқаро маъносида қўлланилади: Кыргыз Республикасынын жараны
Ёруғ(жарық) сўзи ҳам ёр ўзагидан ясалган. Чунки тангричилик динида дунё уч қисмга ер ости, ер усти ва осмон оламига бўлинган. Улардан ер ости дунёси тамуғ дейилган. Ер усти дунёси ёруғ(жарық) дейилган. Олтой тилида ҳозир ҳам дунё ўрнида јарық қўлланилади: Мен бу јарыкка јӱреле, «балам» деп айтпаска нениҥ кыйынын эткем? (К. Телесов) Мен бу дунёга келиб, “болам” деган сўзни айтмаслик учун нима гуноҳ қилдим. Биз ҳам бу сўзни ишлатамиз фақат дунё сўзи билан бирга ишлатамиз: “бу ёруғ дунё”
Шу ўринда яна бир мулоҳаза пайдо бўлади. Х асрда туркий элнинг олими Сенги Сели Тудунг буддавийлик динининг муқаддас қитобларидан бири «Суварнапрабхаса»ни уйғур тилига таржима қилганда нега унга Олтин ёруқ(Алтин яруқ) деб ном берган экан-а?.
“Ақжарық”(оқёруғ) нимани англатади?
Жаннатни иброний динларда жаннат, зардуштийлик динида эса беҳишт, деб аташади. Ўзбек тилига жаннат сўзи араб тили орқали, беҳишт эса форс тили орқали ўзлашган. Шу ўринда ўринли бир савол туғилади: Туркийларда жаннат тушунчаси бўлганми, йўқми? Бўлса уни нима деб, аташган? Тўғри, ўрта асрлар адабиётида, жумладан Навоий асарларида ҳам жаннат маъносидаги учмоқ ёки учмоҳ сўзи қўлланилган:
Чун тамуқ²дин нажот топқайлар,
Учмоқ³ ичра ҳаёт топқайлар.

Мен мазкур мақола учун материал йиғиш асносида зардуштийлик ва иброний динларни қабул қилмаган ёки туркий тил қолипларини сақлаб қолган халқлар лексикаси билан ҳам қизиқиб кўрдим. Жаннатни чуваш тилида чатмах, бошқирд ва татарлар ожмах, қозоқлар жумақ, олтойлар суреен деб аташар экан. Аммо, шимол туркларида бошқа бир ибора сақланган экан. Қипчоқ, Арғин, Мўғилистон, Олтой-соён ерларида “ақжарық”(оқёруғ) деган жойлар кўп учрайди. Мен одамлардан унинг маъносини сўраб кўрдим: “ақжарық”(оқёруғ) - жаннатмакон деган маъно берар экан.