“Ёш даврлар физиологияси ва гигиенаси”

МАВЗУ: ОЛИЙ НЕРВ ФАОЛИЯТИИИНГ ЁШ ХУСУСИЯТЛЛРИ 
РЕЖА: 
1. Биринчи ва иккинчи сигнал системаси хакида тушунча. 
2. Олий нерв фаолиятининг
типлари. 
3. Динамик стереотип. 
Олий нерв фаолияти хасида тушунча. Бош мия ярим шарлари ва 
уларнинг нугтлори марказий нерв системасининг юкори кисми булиб 
хисобланади. Одамнииг хулқи, идроки, фикрлаши, онги ва барча
рухий хусусиятлари олий пори фаолияти булиб, у бош мия ярим 
шарлари ва улар пустлогида жойлашган нерв марказларининг нормал
фуикциясшл боглшқ. Одамиинг олий нерв фаолияти мураккаб 
рефлекслар оркали намоён булади. Бу рефлекслар одамнннг тапщи мухит 
билан бшланишини, уиинг хар хил
: 
шароитга моглашувиии 
таъмкнлайди. 
Биринчи ва иккинчи сигнал системаси. Одамда биринчи ва иккинчи 
сигнал системаси, хайвонларда эса факат биринчи сигнал системаси бўлади. 
Одамнинг олий нерв фаолияти узига хос англаш, абстракт фикрлаш; сузлаш 
кобилиятига эга. Одам олий нерв фаолиятининг тарақкиёти натижасида 
вокеликнинг иккинчи сигнал системаси вужудга келган. Иккинчи сигнал 
сисгемаси сузлардан иборат бўлиб, предметларнинг айрим белгиларини 
фарк қилйш ва уларни умўмлаштириш, улар уртасидаги боғланишларни 
вужудга келтириш хусусиятига эга. 
Куриш, эшитиш, ҳид сезиш, овкат таъмини билиш каби сезги органлари 
биринчи сигнал системаси бўлиб, улар одам ва юксак хайвонларда деяли 
ухшаш. Бу сезги органлари оркали қабул килинган ташқи ва ички мухитнинг 
таъсири миянинг шунга тегишли марказларида рефлекс х,осил килади. 
Одамнинг юксак хайвонлардан асосий фаркларидан бири уяда огзаки ва ёзма 
нуткнинг ривожлан1анлтгидир. Нутқ таъсирловчи сифатида сезги 
органлари ' оркали қабул қилиниб, шартли рефлекс х,осил килади. Одамда 
оггрофдаги мухит билан алока боғлашнинг янги шакллари Пайдо бўлади. 
"Ривожланиб бораётган хайвонот дунёсида, - деб ёзган эди И.П.Павлов, - 
одам боскичига келиб нерв фаолияти механизмларига нихоятда катта 
кушимча кушилди". Бу кушимча одамда нутк пайдо бўлиши ва янги
сигнал системаси вужудга келишидан иборат бўлдм. Органик дунё 
тараккиётининг шу боскичида мухит билан алоқа боғлашнинг янги факат 
одамгагина хос бўлган иккинчи сигнал системаси карор топди. "Ното 
карепз" оиласи пайдо бўлгунча хкайвонлар, деб ёзган эди И.П.Павлов - 
атрофдаги дунёнинг хайвонлардаги хилма - хил рецептор механизмларга 
таъсир этадиган ва марказий нерв системасининг тегишли хужайраларига 
етиб борадиган турли агентларидан келиб чикувчи бевосита таасуротлари 
оркалигина ўша дунё билан алока килар эди. Бу таасуротлар ташци 
объекталарнинг бирдан бир сигналлари эди. Одамда иккинчи даражали 

---

27
сигналлар, биринчи сигналларнинг сигнали — талаффуз этиладиган, 
эшитиладиган, кўриладиган сўзлар кўринишда пайдо бўлиб, ривожланиб 
борди ва юкори даражада камолга егди. Одамда суз алохида ахамият касб 
этди. Сўз, деб ёзади И.П.Павлов, биринчи сигналларнинг сигнали бўлиб, 
вокеликнинг факат бизга хос иккинчи сигнал системасини ташкил этди. 
Нутқнинг ривожланиши одамларнинг бири — бирига муносабатини 
осонлаштириб, мехнах турларини купайтиришга, онг ривожланишига сабаб 
бўлди. Павлов : "Нути, бизни одам килди" - деган эди. Одамда шартли 
рефлекс шартсиз таъсирот билан мустахкамланиб бориш асосидагина эмас, 
балки нутк ёрдамида хам ҳосил бўлиши мумкин. Масалан, бошлангич 
мактаб ўкувчиларида кўнғирок. овозига жавобан шартли рефлекс пайдо 
бўлгандан сунг, шу овоз урнига огзаки ёки ёзма шаклдаги "кўнғироқ" сузи 
ишлатилса, бола ккўнғирок овозига қандай реакция кўрсатган бўлса, 
кунғирок сўзининг узига хам биринчи мартадаёк худди ушандай реакция 
курсатади. Нутк фаолияти асосида шартли рефлекс х,осил бўлиши одам 
олий нерв фаолиятининг сифат жихатидан ўзига хос бўлган 
хусусиятидир. Шартсиз рефлекс асосида ҳосил бўладиган алокалар пўстлоқ 
процесслари харакатининг қандай конунларига буйсунса, одам бош мияси 
пўстлоғида нупс асосида юзага келган боғланишлар хам худди уша 
конунларга бўйсинади. И.П.Павлов кўрсатиб утганидек, олий нерв 
фаолиятининг факкат одамга хос бўлган хусусияти, яъни биринчи сигнал 
системаси оркали тушадиган сигналларни ажратиб олиб, мулохаза қилиш ва 
умумлаштириш кобиляти иккинчи сигнал системасига боғлиқдир. Мулохаза 
қилиш ва умумлаштириш биринчи ва иккинчи сигнал системаларининг 
ўз£ро таъсир қилиб туриши натижасидир. 
Одамда биринчи ва иккинчи сигнал системалари ўзаро махкам 
боғланган бўлиб, бир-бирига доим таъсир кўрсатиб туради. Сўзнинг сигнал 
сифатидаги ахамияти бир-бири билан кўшилиб келадиган оддий товушлар 
билан эмас, балки сўзнинг луғавий маъноси билан боғлиқдир. Ит ва юкори 
даражали х,айвонларда сўзга ёки жумлага жавобаншартли рефлекс косил 
қилиш мумкин, лекин хайвонларда бу нарса сузнинг луғавий маъносига 
боғлиқ бўлмасдан, бир—бири билан кушилиб келган муайян товушларга 
боғлиқ бўлади. Товушларнинг кушилиб келиши жихатидан бир— бирига 
ўхшаш сўзлар танлаб олинадиган бўлса, у холда ит бундай сўзларга, сигнал 
маъноси гарчи бошкача бўлса хам, бир хил реакция билан жавоб бераверади. 
Болада иккинчи сигнал системасининг шаклланиб бориши нутвкнинг 
ривожланиши билан бевосита боғланган. Бола хаётининг биринчи йилидаги 
сунгги ойлари ва бутун иккинчи йили нутк карор топиб борадигав давр 
хисобланади. Болаларда нуткнинг ккрор топиши процесси шартли 
рефлекслар ҳосил бўлиш крнунларига мувофик утади. Болаларда нутк 
рефлекслари таклид йўли билан хосил бўла боради.
Болада ярим товуш ва фонемалар ҳаётининг дастлабки ойларида ҳам 
пайдо бўлсада, лекин булар ҳали иккинчи сигналлар ролини ўйнамайди ва
фақат одамга ҳос бўлган сигнал системасининг ишга тушиши учун гўё 
тайёргарлик даври бўлиб ҳисобланади. 

---

28
Шартли таъсирот бўлмиш сўз аввалига фақат муайян вазиятда
маълум бир оҳанг билан талафуз қилинганда таъсир кўрсатади, бола ҳаёти
иккинчи йилининг биринчи ярми охирига келганда эса у сигналларниннг 
сигнали бўлиб қолади. Боланинг айрим сўзларни гоҳо буларнинг маъносини 
тушунмасада, осон такроллай олиши ва эслаб қолиш қобилияти ҳам ҳудди 
ана шу даврда ривожланиб боради. 
Ҳаётининг иккинчи йили давомида луғат запаси анча тез ортиб боради. 
Уч ёшгача бўлган давр нутқ қарор топиб, шакилланиб борадиган давр 
ҳисобланади. Энг оптимал даврдир. Адабиётда тасвирланган воқэалар 
бунган мисол бўла олади. Эмадиган вақтида бўрилар олиб қочиб кетган ва 
етти ёшга киргунча бўрилар орасида катта бўлган қизнинг табийки тили 
чиқмаган, яъни унда нутқ йўқ эди. Шу ёшда бўрилардан ажратиб олинган 
қиз нутққа ўргатилди Тўрт йил ўргатилгандан кеёин у 6 та сўзни, 7 йил 
ўргатилгандан сўнг эса атиги 45 та сўзни эслаб қолди. Буни афтидан шу 
билан изоҳласа бўладики, нутқ эгаллашнинг енг топтимал даври 3 ёшгача 
бўлган вақт ўтиб кетган эди. 
Оғзаки ва ёзма нутқ бош мия пўстлоғидаги нерв марказларида шартли 
рефлекслар ҳосил қилиш ҳоссасига эга. Нутқ ёрдамида биз ташқи 
муҳитнинг ранг-баранглигини англаймиз, бошқалар билан мулоқотда 
бўламиз, атрофдаги воқеаларни қабул қилиб, улар хақида фикрлаймиз ва 
фикримизни бошқаларга баён қиламиз. Нутқ ёрдамида билим оламиз, 
ҳунар, ўрганамиз касб эгаллаймиз. Нутқ ва фикрлаш бир-бирига чамбарчас
боғлиқ, чунки бошқалар нутқини қабул қилиб, унинг маъносига қараб бизда 
фикрлаш вужудга келади, ўз фиктимизни эса нутқ орқали баён этамиз. Нутқ
иккинча сигнал сифатида боланинг ёшлигида биринчи сигнал системаси 
асосида пайдо бўлиб ривожланади. Бола 1 ёшга кирганда у 5-10 сўзни айта 
олади, икки ёшда унинг сўз бойлиги 300 тага, 3 ёшда 1000 тага, 4 ёшда 2000 
тага етади. Боланинг сўз бойлиги унинг соғлиғига, ота-онаси ва 
тарбиячиларнинг маданиятига, улар олиб борадиган тарбиявий ишлар 
мазмунига боғлиқ. Мактаб ёшигача ва бошланғич синфларда ҳосил бўлган 
шартли рефлекслар, ўрганган сўзлар мия хужайраларида мустаҳкам из
қодлдириб, узоқ йиллар сақланади. Шуни алоҳида қайд қилиш керакки, 
болада нутқ қобилиятининг пайдо бўлиши ва ривожланиши учун унинг
марказий нерв системасининг тузилиши ва функцияси нормал ривожланган 
бўлиши зарур. Аввало унинг эшитиш оргонлари ва бош мия пўстлоғининг
чакка қисмида жойлашган эшитиш маркази соғлом бўлиши керак. Чунки
бошқаларнинг сўзини эшитиш учун унинг эшитиш қобилияти нормал 
бўлиши лозим. 
Шу билан бирга мия ярим шарлари пўстлоғидаги гапириш маркази 
нормал ривожланган, соғлом бўлиши зарур. Бу икала марказнинг биттаси 
нормал ривожланган бўлмаса, болада нутқ пайдо бўлмайди. Кар 
соқовларнинг эшитиш қобилияти бўлмаганлиги учун ҳам уларда нутқ пайдо 
бўлмайди.