Eshdavlatova Dilnuraning "Atrof muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti "

2015-yildan oltin zaxiralari o’sishini ta’minlaydigan 40 ta yangi istiqbolli maydonlarni o’rganish hisobiga O’zbekistonda prognozlash va geologiya-tadqiqot ishlarini kengaytirish mo’ljallangan. Butun dunyoga mashhur Muruntog’ shtokverk oltin-kvars koni Evroosiyo materiksidagi eng yirik kon hisoblanadi. Muruntog’ karyeri ulkan obyekt bo’lib, unda O’zbekiston oltinining qariyb 80 foizi olinadi. Karyer ishlagan yillar davomida bu yerda 300 mln. tonnadan ortiq tarkibida me’yorda oltin bo’lgan minerallashgan massa tashkil qilinib, u so’nggi 10 yil davomida zich ishqorli yuvish orqali qayta ishlanadi.

Xuddi shunday yana bir kompleks Markaziy Qizilqumdagi Kokpataskoni negizida amal qilmoqda, bu yerda 40 tonnadan ortiq oltin ishlab chiqildi. Markaziy Qizilqumdagi Daug’iz tog’ va Amantay tog’ oltin-sulfid konlarining tasdiqlangan zaxirasi 300 tonna oltinga yetadi. “Amantay-tog’ Goldfilds” QK har yili 4 tonnagacha oltin qazib, qayta ishlab chiqaradi. Shuningdek, Navoiy viloyatida Ajibugut nurash qatlamida noan’anaviy turdagi oltin ruda koni ochildi va o’zlashtirildi. Sanoat tarmoqlarida oltin koni 20 metrdan 75 m gacha chuqurlikda oksidlash hududida joylashgan. Obyekt zaxiralari o’nlab tonna oltinni o’z ichiga olgan. Charmiton, Gujumsoy va yangi obyekt – xuddi o’sha ruda maydoni oltin-kvars konlari, shuningdek, Qizilolmasoy va Kochbuloq oltin-sulfid-kvars konlari istiqbollari ko’paymoqda. So’nggi yillarda Qizilqumda zaxiralari o’nlab tonnani tashkil qiladigan Bulutkon, Balpantog’, Aristantog’, Turboy konlari aniqlandi va o’rganilmoqda. Xomashyo deb, qazib olish yoki ishlab chiqarish uchun ma’lum darajada mehnat sarflangan va shu mehnat natijasida bir qadar o’zgargan mehnat buyumiga aytiladi. Ishlab chiqarish jarayonida xomashyo tayyor mahsulot yoki yarimfabrikat hosil qiladi. Natijada xomashyoning to’la qiymati tovar shaklini olgan yalpi mahsulotga o’tadi. Xomashyo asosiy va yordamchi materiallarga bo’linadi.

Xuddi shunday yana bir kompleks Markaziy Qizilqumdagi Kokpataskoni negizida amal qilmoqda, bu yerda 40 tonnadan ortiq oltin ishlab chiqildi. Markaziy Qizilqumdagi Daug’iz tog’ va Amantay tog’ oltin-sulfid konlarining tasdiqlangan zaxirasi 300 tonna oltinga yetadi. “Amantay-tog’ Goldfilds” QK har yili 4 tonnagacha oltin qazib, qayta ishlab chiqaradi. Shuningdek, Navoiy viloyatida Ajibugut nurash qatlamida noan’anaviy turdagi oltin ruda koni ochildi va o’zlashtirildi. Sanoat tarmoqlarida oltin koni 20 metrdan 75 m gacha chuqurlikda oksidlash hududida joylashgan. Obyekt zaxiralari o’nlab tonna oltinni o’z ichiga olgan. Charmiton, Gujumsoy va yangi obyekt – xuddi o’sha ruda maydoni oltin-kvars konlari, shuningdek, Qizilolmasoy va Kochbuloq oltin-sulfid-kvars konlari istiqbollari ko’paymoqda. So’nggi yillarda Qizilqumda zaxiralari o’nlab tonnani tashkil qiladigan Bulutkon, Balpantog’, Aristantog’, Turboy konlari aniqlandi va o’rganilmoqda. Xomashyo deb, qazib olish yoki ishlab chiqarish uchun ma’lum darajada mehnat sarflangan va shu mehnat natijasida bir qadar o’zgargan mehnat buyumiga aytiladi. Ishlab chiqarish jarayonida xomashyo tayyor mahsulot yoki yarimfabrikat hosil qiladi. Natijada xomashyoning to’la qiymati tovar shaklini olgan yalpi mahsulotga o’tadi. Xomashyo asosiy va yordamchi materiallarga bo’linadi.

Bugungi kunda O’zbekistonda taxminan 900 ta kon ochilgan, ularda mineral xomashyoning qariyb 100 turi qazib olinadi, shundan 60 turdan ortig’i sanoatda o’zlashtirilgan va ishlatilmoqda. Neft, gaz, kondensatning 142 ta, ko’mirning 6 ta, asl metallning 34 ta, qora metallning 7 ta, rangli va noyob metallning 54 ta, kon-rudaning 49 ta, tosh-rangdor toshning 19 ta, kimyo xomashyosining 37 ta, qurilish materiallarining 372 ta va yerosti suvlarining 172 ta manbayi mavjud. Neft, gaz va kondensat, ko’mir, oltin, mis, qo’rg’oshin, rux, volfram, molibden, plavikli shpat, grafit, yong’inga chidamli materiallar, tabiiy tuzlar, sement va g’isht xomashyosi va boshqa qurilish materiallari, yerosti suvlarining ochilgan zaxiralari negizida 500 dan ortiq gaz-neft sanoati, shaxta, kon, karyer va razrez, taxminan 300 ta mineral suv quyish bo’yicha zavod va sex uchun suv zabori faoliyat yuritadi.
Sun’iy materiallar ishlab chiqarish va qo’llashning iqtisodiy samaradorligini aniqlashda vaqt omilini, ya’ni qisqa vaqt ichida kerakli miqdorda sanoat mahsuloti ishlab chiqarishga erishish mumkinligini e’tiborga olish lozim.
Bu o’rinda ta’kidlash kerakki, sun’iy materiallar behad afzalliklarga ega, chunki tabiiy xomashyo bo’lgan paxta, jun, teri va boshqalarni ishlab chiqarishga oylab vaqt ketsa, sun’iy materiallarni ishlab chiqarishga atigi bir necha kun va soat kifoya qiladi.
Sun’iy materiallar ishlab chiqarishga tabiiy materiallarga nisbatan ancha kam ijtimoiy mehnat sarflanadi. Masalan, 1 tonna yuvilgan jun ishlab chiqarishga 7000 kishi/soat sarflansa, sintetik tolaga 225-1400 kishi/soat sarf etiladi.