Etika va Estetika fanlarining predmeti va vazifalari Reja: “Etika” fanining predmeti, muammolari va vazifalari

Etikaning asosiy tushunchalari. 
 Muhabbat va nafrat. Muhabbat bosh mezoniy tushuncha sifatida deyarli barcha 
asosiy tushunchalarda va tamoyillarda o‘z «hissa»siga ega. Shu jihatdan atoqli 
tasavvufshunos Najmiddin Komilov: «Juda ko‘p irfoniy tushuncha-istilohlarning sharhi 

---

muhabbatga borib taqaladi», - der ekan, ayni haqiqatni aytadi.6 Na ezgulikni, na 
yaxshilikni, na vatanparvarlikni, na insonparvarlikni muhabbatsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. 
O‘tgan boblarning ba’zilarida biz bu tushunchaning mohiyati, turlari haqidagi Ilohiy 
Og‘ustin, Imom G‘azzoliy , Erix Fromm singari mutafakkirlar fikrlarini keltirgan edik. 
Qo‘shimcha qilib shuni aytish mumkinki, muhabbat - insoniy mohiyatning erkin tarzda 
namoyon bo‘lishidir, u zo‘ravonlik yoki zo‘rma-zo‘rakilik bilan chiqisha olmaydigan 
hodisa. U me’yorlar, an’analar, qonunlarga bo‘ysunmaydi, lekin yuksak axloqiylik ifodasi 
tarzida insonga ulkan mas’uliyat yuklaydi, uni jasoratga chorlaydi, u - insonni tash-qi va 
transsendental olam bilan bog‘laydigan, uni yolg‘izlikdan olib chiqadigan buyuk kuch.
Muhabbatning ob’ekti doimo go‘zallik, manfaatsiz go‘zallik. U - Allohmi, Vatanmi, 
yormi - muhabbat egasiga undan-da go‘zalroq narsa yo‘q. Ayni paytda bir ob’ektni sevgan 
kishi boshqa ob’ektlarni ham sevishi tabiiy. Deylik, yorga bo‘lgan haqiqiy muhabbat 
Vatanga, insoniyatga muhabbatni inkor etmaydi, aksincha, barqaror qiladi. Zero, «o‘z-
o‘zicha», «yakka», «xudbin» muhabbatning bo‘lishi mumkin emas. Inson o‘zi o‘zgaga 
aylanganida, o‘zgani o‘ziga aylantira olganida haqiqiy muhabbat egasi hisoblanadi.
Demak, muhabbat inson axloqiy hayotining cho‘qqisi, komillik belgisidir. Shu bois 
haqiqiy muhabbat egalari yoshlar tomonidan doimo axloqiy ideal tarzida qabul qilinadi: 
Farhod va Shirin, Romeo va Juletta, Otabek, Kumush va h.k. Shunday qilib, muhabbatni 
shaxs erkinligining axloqiy zarurat sifatidagi o‘ziga xos ko‘rinishi, baxtga erishuvning 
asosiy omili deyish mumkin. 
Ta’kidlash lozimki, muhabbat - oliy tuyg‘u, shu ma’noda u oliy tushuncha. Lekin 
uni tuban, quyi narsa-hodisalarga nisbatan ham qo‘llash hollari uchrab turadi. Chunonchi, 
Fromm singari g‘arblik mutafakkirlar, ba’zi rus faylasuflari muhabbat tushunchasini 
o‘likka (nekrofil), mol-dunyoga, pulga nisbatan qo‘llaydilar. Ularga nisbatan «o‘chlik», 
«ruju», «hirs» singari tushunchalarni qo‘llash ma’qul emasmikan? 
Muhabbat ham, axloqshunoslikdagi ko‘pgina tushunchalardek, «juftlik» 
xususiyatiga ega, uning ziddi - nafrat. Nafrat tushunchasi, albatta, muhabbat singari keng 
qamrovli emas. U aksil muhabbat tarzida namoyon bo‘ladi, ob’ektdan chetlashishni, undan 
begonalashishni taqozo etadi. Hazar, jirkanch hissi nafratning kundalik turmushdagi tor, 
«mayda» ko‘rinishidir. Nafratning ularga nisbatan «yirikligi» uning ijtimoiy hodisa 
sifatida mavjudligidir. 
Ayni paytda, nafrat g‘azabdan keskin farq qiladi. U, g‘azabga o‘xshab, o‘z ob’ektini 
yo‘qotishga intilmaydi, undan faqat yuz buradi. Uni muhabbat egasida o‘z muhabbati 
ob’ektiga nisbatan tashqi bir kuchning noinsoniy, adolatsiz, noinsoflarcha munosabati 
tufayli o‘sha kuchga qarshi qo‘zg‘aladigan hissiyot deyish mumkin. U davomiylik 
tabiatiga ega, g‘azab kabi o‘tkinchi hodisa emas. Agar g‘azabning asosida inson fe’lining 
salbiy holati - oniy badjahllilik yotsa, nafrat uchun chuqur o‘ylab qabul qilingan uzil-kesil 
qaror yotadi. Ko‘rinishdan nafrat kishida yoqimsiz taassurot uyg‘otsa-da, ko‘p hollarda u 
illat emas, axloqiy fazilat sifatida insonning vijdonliligidan, botiniy jasoratidan dalolatdir. 
Shu o‘rinda buyuk fransuz yozuvchisi Emil Zolyaning «Nima menda nafrat 
uyg‘otadi» degan estetikaga doir kitobiga yozgan so‘zboshisidan olingan quyidagi fikrni 
keltirish maqsadga muvofiq. 
6 Комилов Н. Тасаввуф. I китоб. Т., Ёзувчи, 1996, 48-б. 

---

«Nafrat - muqaddas. Nafrat bu - kuchli va qudratli yuraklarning noroziligi, bu - 
o‘rtamiyonalik va pastkashliklardan qahrlanadigan odamlarning jangovar jirkanch. 
Nafratlanmoq - sevmoq degani, o‘zida otashin va mardona qalbni his qilmoq, nimaiki 
sharmandalik va nodonlik bo‘lsa, o‘shanga nisbatan chuqur hazar tuyg‘usini tuymoq 
degani. 
Nafrat engillik beradi, nafrat adolat o‘rnatadi, nafrat yuksaltiradi»7 
Nafratdan tashqari yana rashk tushunchasi borki, u - ijtimoiy hodisa emas, ko‘p 
hollarda jinsiy muhabbat bilan yonma-yon keladi. Ma’lumki, muhabbat egasi o‘z sevgisini 
va sevgilisini qizg‘anib, asrab qolishga harakat qiladi. Ana shu qizg‘anish hissi me’yoridan 
oshib ketganda rashkka aylanadi. Rashk esa, uni qanchalik ta’rif-tavsif qilmaylik, 
me’yorning buzilishi, illat. Chunki uning mohiyati xudbinlikka borib taqaladi: muhabbat 
egasi muhabbat lazzatiga noil bo‘lgani holda uning iztirobidan qochishga intiladi; o‘zi 
chekishi lozim bo‘lgan iztirobni o‘z muhabbat ob’ektiga o‘tkazishga harakat qiladi. 
Natijada ba’zan iztirobni yo‘qotishga intilish muhabbat ob’ektining o‘zini yo‘q qilishga, 
fojiaga olib keladi.