Etnologiya

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
“MA’MUN-UNIVERSITETI” NTM


IJTIMOIY-GUMANITAR FANLAR FAKULTETI
TARIX YO’NALISHI


28.13 GURUH TALABASI
Shamuratova Adolatning

“ETNOLOGIYA” FANIDAN

MUSTAQIL ISHI №_______
MAVZU: G’arbiy Osiyo xalqlarining moddiy va ma’naviy madaniyatlari.

Topshirdi: Shamuratova Adolat Qabul qildi:_________________

XIVA - 2023

G’arbiy Osiyo xalqlarining moddiy va ma’naviy madaniyatlari.


Reja:


1.Etnogenezi va etnik tarixi.
2.Tili va irki.
3.Xujaligi va ijtimoiy tuzumi.
4.Moddiy va ma'naviy madaniyati.

Garbiy yoki Old Osiyo xalklari katta tarixiy-etnografik viloyatni tashkil kiladi. Unda joylashgan 20 ga yakin katta-kichik mamalkatlar 6 mln. kv.km. xududga, ya'ni butun kit'aning taxminan 15 foizidan ortik yerni egallaydi. Axolisi 140 mln.dan ortik kishidan iborat yoki butun Osiyo axolisining 6 foizini tashkil kiladi. Ayrim mamlakatlarda axoli ruyxati mutlako utkazilmaganligi tufayli kishi soni xam taxminiy olinadi. 1977 yilgima'lumotlarga kaoraganda Turkiyada 42 mln. kishi Eronda 34 mln., Afgonistonda 20 mln. ga yakin, Irokda 12 mln., SuadiyaArabistonida 8,8 mln., Suriyada 8,8 mln. Yaman Arab Respublikasida 7 mln., Isroilda 3,5 mln., Iordaniyada 2,9 mln., Livanda 2,4 mln., Yaman Xalk Demokratik Respublikasida 1,8 mln., Kuvaytda 1,1 mln. kishi, Omon, Kipr, Birlashgan Arab amirliklari, Baxreyn va Ktarda axoli soni bir mln. ga xam yetmaydi. Regionning taxminan 80 foiz axolisi Turkiya, Eron, Afgoniston, Irok va Saudiya Arabistonida joylashgan.

Antropolgik jixatidan Garbiy Osiyo xalklari asosan yevropoid irkiga oid. Ularga xos bulgan belgilar: sochi va kuzi kora, badani bugdoy rangli, burni urtacha, labi kichkina yoki bir oz kalinrok. Ayrim oldosiyolik yoki armanoid tipidagilar bosh suyagi va burnining kattaligi, yuzi va badanining sermuyligi bilan ajralib turadi. Aksincha urta dengiz tipi yoki xind-pamir tipi kam muyli, mayin yuzliligi va nozik labi, burnining kichikligi kabi belgilari bilan fark kiladi. Birinchi, ya'ni old Osiyo tipiga asosan turklar, utrok arablar, kurdlar, armanlar va yaxudiylar, ikkinchisiga, ya'ni xind-pamir tipiga Afgoniston xalklarining kupchiligi, kisman eron axolisi, uchinchi – urta dengiz tipiga garbiy turklar va kuchmanchi arablar kiradi. Ba'zi etnoslarda kisman mongoloid, ayrim guruxlarda negroid, Afgoniston va Eron bargunlarida avstroloid belgilari seziladi.
Mazkur regionda joylashgan 12 ta arab mamlakatlarida yashovchi xalklar kushni Isroil, Turkiya va Erondagi arablar semit tillarida suzlashadilar. Ammo adabiy va rasmiy davlat tilida suzlashadigan tiplar orasida fark bulib, xalk ichida asosan uch sheva fanda aniklangan semit tilidagi Garbiy Osiyo axolisining 30 foizini tashkil kiladi. Eroniy tillarida forslar, pushtunlar, afgonlar, tojiklar, kurdlar, balujiylar, lurlar, baxtiyorlar, xazoriylar va boshka ayrim etnik guruxlar suzlashadilar.Ular butun axolining 40 foiziga yakin kismini tashkil kiladi va 20 foizidan ortik axoli turkiy til oilasiga mansub. Boshka tillarda gapiradigan xalklardan Kiprdagi greklar, lazlar, xindlar va boshka elatlar xar xil til oilasigamansub vakillaridir. Ammo Garbiy Osiyodagi xozirgi til turkumlarining bittasi xam maxalliy tub tillarga kirmaydi, Semit-xomit, xindevropa va turk tillari kirib kelgunga kadarbu xududda kadimgi davlatlarda uzok utmishda yukolib ketgan tillar tarkalgan edi. Shulardan tarixdda ma'lumkishumer, eamit, kassit, lulibey, kaspiy, kavkaz tillariga yakin bulgan xatti, xurrit va urartu tillaridir. Semit-xomit tillari eramizdan avvalgi 1U ming yilliklarda Garbiy Osiyoga Shimoliy Afrikadan kirib kelib maxalliy tillar bilan aralashib ketgan. Ular 111-11 ming yilliklarda akkad tili va uning asosiy shevasi – bobil, ossuriya va oromey tillarida namoyon buladi. Usha davrlarda Bolkon yarim oroli va Kavkaz tomonidan xindevropa tillari uta boshlaydi. Oromey tili esa eramizning boshlarida butun Garbiy Osiyoga umumiy til sifatida tarkalgan va xatto Urta Osiyogacha yetib borgan. Keyinchalik uning urniga arab tili xukmronlik kilgan. Urta asrlarda GarbiyOsiyo xalklarining etnik tarixida sharkdan kelgan turk kabilalari muxim rol uynagan.
Mazkur tillarning paydo bulishi, tarkalishi va joylanishi bilan maxalliy xalklarning etnogenezi va etnik tarixi bevosita boglanib ketgan. Yukorida kayd kilganimizdek, Garbiy Osiyo jaxonning eng kadimiy madaniyat uchoklaridan biri bulgan. Falastinda eramizdan avvalgi 1X-VII1 ming yilliklardayok dexkonchilik va chorvachilik rivojlana boshlagan. Mesopotamiya va Garbiy Eronda eramizdan avval 4-5 ming yillar mukaddam irrigasiya dexkonchiligi paydo bulgan.Finikiyaliklar yaratgan alfavit xozirgi yozuv sistemalarining negizidir. Bu yerda eng kadimiy monoteistik dinlar: xristian, iudaizm va islom shakllangan. Urta asrlarda xam yuksak madaniyat yaratgan arab, saljukiy va gaznaviy kabi yirik davlatlar xukmronlik kilgan.
Mazkur davlatlar turli elat va xalklar yashagan, xilma-xil etnoslarning almashinib aralashishi jarayoni doimo davom etib turgan. Eramizdan avvalgi 1 ming yilliklarda paydo bulgan xind-yevropa tillaridagi xalklar Garbiy osiyoning ancha kismini bosib olib Midiya, Persiya, keyinrok Parfiya va Boktriya kabi kudratli despotik davlatlarni yaratganlar. Bu davlatlarda yashagan maxalliy elatlar bilan kelgindi etnoslarning aralashib ketishi okibatida kupchilik eroniy tillardagi xozirgi utrok xalklar (forslar, gilyonlar, mazandaronlar, kisman pushtunlar va tojiklar) va kuchmanchi elatlar (pushtunlarning bir kismi, kurdlar, lurdar, baxtiyorlar va xokazo) shakllangan. Maxalliy axoli bilan VII1-VII1 asrlarda kirib kelgan arablarning aralashuvidan xozirgi arab millati paydo bulgan. X1-XII asrlarda Kichik Osiyoga bostirib kelgan saljukiylar maxalliy elatlarni turkiylashtirib xozirgi turklar, ozarbayjonlar va boshka turkiy xalklarning shakllanishiga asos solganlar.Ba'zan bu tabiiy jarayon sun'iy ravishda zurma-zurakilik yuli bilan amalga oshirilgan. Masalan, XU1 asrlarda Eronga zurlik bilan armanlar va gruzinlar kuchirilgan. XVII1 asrlarda kurdlarni Xurosonga va bir kismini Markaziy Anatoliyga kuchishga majbur kilganlar. Usha davrda genosid siyosatini amalga oshirgan Turkiya davlati sistematik ravishda arman va aysorlarni kirginda bir yarim million armani vaxshiyona uldirilgan, kolgan bir millionga yakini kuvgin kilinib, xamma yokka tarkalib ketishga majbur bulgan. 1948 yili Isroil davlati paydo bulgandan keyin bir millionga yakin arablar zurlik bilan uz xududidan xaydalib kushni yurtlarga kuchib ketgan , ularning urniga taxminan shuncha yaxudiylar turli mamlakatlardan kuchib kelgan.
Xozirgi Garbiy Osiyo xalklarining kupchiligi ijtimoiy-iktisodiy jixatdan turli darajada tursa xam va irkiy jixatdan fark kilsa xam uzok tarixiy davr ichida uzaro yakin munosabatda bulib, bir-birlariga utkazgan ta'siri natijasida madaniy-maishiy jixatdan umumiy xususiyatlarga xam ega bulib kolishgan.
Regionda eng kup millatli mamlakatlar Eron va Afgoniston xisoblanadi. Maxalliy statistik ma'lumotlarga karaganda asli Eronda 40 dan ortik turli xalklar yashaydi. Tub axoli xisoblangan forslarbutun axolining yarmidan kamini tashkil kiladi. Afgonistonda 30 ga yakin xalk yashaydi. Butun janubiy va shimoli-garbida turkiy tillarda suzlashuvchi xalklar yashaydi. Mamlakatda birinchi marta utkazilgan 1979 yilgi axoli ruyzatiga binoan Afgonistonda 15.5 mln.dan ortik kishi istikomat kiladi. Shulardan taxminan 55 foizi asli afgon (pushtun) lar, 19 foizi tojiklar, 9 foizi uzbeklar (asosan shimoliy kismida), 8 foizi xazariylar, 4 foizi choraymoklar, 3 foizi turkmanlar, kolgan 2 foizi boka elatlar va etnik guruxlardan. Ayrim etnoslarda kabilaviy tuzum tartiblari saklangan. Masalan, afgonlar kavm yoki kabilalarga bulinadi. Ularning eng yirik kabila va kabilaviy birikmalaridan duroni, gilzoi, momand, shinvori, xugani, vardagi, dzadzi, mangal, xostval, kakar va xokazo. Taximnan 20 foiz axolisi xozirgacha kuchmanchi va yarim kuchmanchi xolda yashaydi.
Arab mamlakatlarining kup millatli xisoblangan Livan, Suriya va Irok davlatlarida arablar butun axolining 2280-90 foizini tashkil kiladi. Livanda arablardan tashkari armanlar, kurdlar, greklar, turklar, forslar va cherkeslar, Suriyada xam kurdlar , armanlar, assiriyaliklar, turkmanlar, turklar va cherkeslar yashaydi. 80 foiz arab xalkiga ega bulgan Irokda 18 foiz kurdlar, kolgani forslar, assiriyaliklar, turklar, armanlar, turkmanlar va boshka elatlardir.
Arab mamlakatlarida asosan bugdoy, arpa, paxta, zigir, yasmik, poliz va sitrus ekinlari va bogdorchilik muxim urinni egallaydi. Turkiyada asosiy urinni kishlok xujaligining soxasi xisoblangan gallachilik egallaydi. Bu yerda baxori ekinlar keng tarkalgan, chunki sun'iy sugorish butun xaydaladigan yerlarning undan bir kismini tashkil kiladi. Butun ekin maydonining 15foizida texnik ekinlar – paxta, tamaki, kand lavlagi yetishtiriladi. Eronda ekiladigan maydonning 70 foiziga don ekinlari ekiladi, kolgani paxta, kand lavlagi, choy, tamaki va bogdorchilik bilan band. Afgoniston sugorma dexkonchilik mamlakati bulib, axolisining 70 foizi kishlok xujaligi bilan shugullanadi. Bu yerda texnika ekinlaridan yaxshi xosil olinadi, bogdorchilik yaxshi rivojlangan bulib, bundan tashkari bugdoy, kand lavlagi, paxta, sholi, arpa sabzavot va poliz ekinlari ekiladi. Arab mamlakatlarida sitrus ekinlari keng tarkalgan. Masalan, Irok jaxon xurmo eksportining 80 foizini tashkil kiladi. Bu soxada jaxonda 4-urinda turgan Saudiya Arabistonida 70 ga yakin xurmo turi mavjud bulib, ulardan xar yili 25o ming tnna xosil olinadi. Ekiladigan maydonning 75 foizi xurmo daraxtlari bilan band. Soxil buyida yashovchi axoli balikchilik bilan xam shugullanadi.
Garbiy Osiyo xalklarining xujaligida yaorvachilik muxim urinni egallaydi va bu xujalik turli xarakterga ega: kuchmanchi, yarim kuchmanchi, yarim utrok va utrok. Chorvachilik bilan asosan arab xalklari, kisman pushtunlar, yarim kuchmanchi turkiy elatlar, kurdlar va Erondagi va Afgonistondagi ayrim kabilalar shugullanadilar. Eronda yashovchi 3-4 mln. Afgonistondagi 4 mln. kuchmanchi va yarim kuchmanchi elatlar asosan chorvachilik bilan kun kechiradilar. Kuchmanchi kabilalar, ayniksa arab badaviylari tuya, kuy, echki va ot bokadilar. Masalan, Saud Arabistoni badaviylar asosan tuyakashlik va otlarning maxsus arab turini parvarish kilish bilan shugullanadilar. Kuchmanchi kabilalar yilda bir necha marta faslga karab kuchib yurganlar: jazirama isik oylari daryo buylarida kishda saxroda, baxorga kelib voxaga joylashadilar. Yarim kuchmanchi arab, turk, eron, afgon kabilalari asosan mayda mol-echki, kuy va kisman tuya,ot, eshak bokadilar. Utrok axoli yirik shoxli molni sut-yogi va gushti uchun bokadilar, kisman parranda xam saklanadi.
An'anaviy xujalik soxasi xisoblangan xunarmandchilik barcha Garbiy Osiyo xalklarida rivojlangan.Xozirda ularning xayotida temirchilik, zargarlik, misgarlik, kulolchilik, ipakchilik, ip yigiruv va tukimachilik, kigiz bosish, buyrachilik va gilam tukish muxim urinni egallaydi. Shaxar axolisining kupchiligi xunarmandlar, savdogarlar, ishchi va ziyolilar.
Garbiy Osiyo xalklari moddiy madaniyatining uziga xos xususiyati maxalliy tabiat va iklim sharoiti bilan belgilanadi. Ammo barcha elatlarga xos umumiy belgilari xam mavjud. Old osiyoliklarning asosiy kismi kishloklarda istikomat kiladi. Ba'zi kishloklar kal'a kurinishida bulib, devor bilan uralgan. Kishlok markazida bozor, machit, kofexona yoki choyxona joylashgan. Afgoniston va Eronda katta patriarxal oilalarga muljallangan kup xonalik kurgonlar mavjud. Uylari asosan loydan, paxsa yoki somon guvaladan, xom yoki ba'zan pishgan gishtdan kurilgan. Ayrim togli rayonlarda kurgon shaklida toshdan tiklangan uylar uchraydi. Tomlari tekis,kamish va tuprok bilan yopilgan va somon aralash bir xonali bulib, oynasiz tuynukli, uy urtasida uchok, ba'zan eshik urniga latta osib kuyiladi. Kadimgi madaniyat markazi xisoblangan yirik shaxarlarda gisht va toshdan kurilgan boylarning dabdabali kushk-ayvonlari, xokmilarning xashamatli saroylari, ajoyib arxitektura inshootlari kad kutargan.
Eronda vodiylarda sinch kilib guvaladan kurilgan tekis tomli, bir xonali, oynasiz tuynukli forsiy xalk uylari keng tarkalgan. Paxsadan yoki xom gishtdan gumbaz shaklida kurilgan bir necha xonali uylar xam kup uchraydi. Janubda dexkon uylari toshdan yoki kamishdan kurilgan bulsa, shimolda gilyonlar va mazandaranliklar uyining tomi chukkaygan, somon yoki cherepisa bilan yopilgan, baland fundamentli yoki ustunlarga urnatilgan yogoch uylar xam kuradilar.
Turkiyada kishlok uylari geografik zonalarga karab farklanadi. Shimoliy soxillarda urmonli rayonlarda yogochdan, togli urmonsiz rayonlarda toshdan uy-joy kuriladi. Janubdagi kuchmanchi va yarim kuchmanchi axoli yengil butalardan yoki kamishdan chayla tiklaydilar.
Uy jixozlari ijtimoiy sharoitida karab xar xil: boylarning uylarida, uziga tuk oilalarda turli idish-tovob, kigiz-gilamlar, zamonaviy uy-ruzgor buyumlari va mebellar,kambagallar xonadonida esa supa yoki takir yerga tushalgan chipta, buyra, ba'zan kigiz yoki palos, sopol yoki mis idishlar, tunuka va kumgonlar, kovokdan yasalgan buyumlar va savatlar buladi.
Kuchmanchi yoki yarim kuchmanchi axoli (badaviylar, ayrim afgon va turkman kabilalari, kurdlar, balujiylar, yuryuklar va xokazo) asosan jun matodan tikilgan turli xildagi chodra va palatkalarda yoki kora uy (utov)ga uxshash chaylalarda yashaydilar. Uy jixozlari kuchishga kulay temir, yogoch yoki teridan yasalgan idish-tovoklar, xurjun va sandiklar, kigiz va gilamlardan iboratdir.
Garbiy Osiyo axolisining kupchiligi kishloklarda joylashgan bulsada, urbanizasiya darajasi kit'aning boshka kismiga nisbatan ancha baland.
Garbiy osiyoda yashovchi xalklarning kiyimlarida juda kup umumiylik mavjud. Erkaklari kuylak va keng ishton,ustidan yengsiz nimcha yoki chakman kamzul, chopon, kishda pustin, boshlariga duppi, teri telpak yoki salla, arablar kufiya kiyadilar. Oyok kiyimlari etik, maxsi-kavush yoki sandaldan iborat bulib, ba'zan kuprok yook yalang yuraverishadi. Ayollari keng kuylak va sharavar shaklidagi tupikkacha lozim, boshlariga rumol yoki shol urashar, ayrimlari esa (Eron va Afgonistonda) tashkariga chikkaknda yuzlariga paranji va chodir yopinib yurishadi. Ularning kiymlari va kuylaklarida turli takinchoklar, kul va kuloklariga bilaguzuk, sirgalar osishadi. Ayollarning poyabzali erkaklarnikiga uxshash, ammo, kupchiligi oyok yalang yuradi. Shaxarlarda yevropa tipidagi kiyim va bezaklar, serxasham yubka va koftalar, yoshlar esa xatto shim xam kiyishadi. Garbiy Osiyo mamlakatlarida an'anaviy milliy kiyimlar shaxar axolisida juda kam saklangan,asosan zamonaviy yevropa kiyimlari kiyiladi.
Garbiy Osiyo xalklarining taomlari xam ularning tabiiy geografik sharoiti, tarixiy xususiyati va xujalik faoliyatiga karab farklanadi. Tarixiy-ijtimoiy jixatdan bir-biriga yakin bulgan Eron, Trukiya va Afgoniston utrok axolisining etnik va diniy munosabatlarida xam anchaginaumumiyliklar mavjud. Bu xolat ularning taomlarida xam uz ifodasini topgan. Ammo utrok dexkonchilik axoli bilan kuchmanchi yoki yarim kuchmanchi axolining taomlari bir-biridan fark kiladi. Barcha etnoslar taomlari nixoyat rang-barang bulsada, dexkonlarning xar kungi ovkati asosan non, sabzavot va sut maxsulotlaridan iborat.
Non yopilishi (utrok axoli asosan tandirda, kuchmanchi elatlar utga kuyilgan tunuka sajda) shakliga karab fark kiladi. Eng keng tarkalgan xamir taomlar uchun turli yarim tayyor maxsulotlar tayyorlanadi, ayniksa an'anaviy ugra kesilib, oftobda kuritilib, maxsus xaltalarda yoki kuzada saklangan. Don yormasi yoki undan xar xil butka yoki kurdlarda bugdoy butkasi keng tarkalgan. Butkani yog, gusht, piyoz va sarimsok bilan pishiradilar.Umuman yorma an'anaviy taomlarning asosini tashkil kiladi.Mukaddas don xisoblangan guruchdan ikki xil palov pishiriladi: kaynatilgan suvga tuz bilan guruch solib, pishgandan keyin eritilgan sariyog kumib damlanadi yoki sovuk suvga guruch tuz va yog kushib birga kaynatiladi. An'anaviy gushtli taomlardan eng kadimiylari kullama, tandirkabob yoki kuyikabob, chevirma kabob, shish kabob,kiyma kabob, burbel, xar turli kovurmalar.
Isroilda, Turkiya va arab mamalkatlarida, ayniksa, Saudiya Arabistonida butun oilaviy xayot diniy akidalarga tulik buysindirilgan. Afgonistonda kalin olish juda yukori bulganligidan buydok erkaklarning soni kup, kupchilik oilalarda almashuv nikox,ya'ni karindoshlar kalin tulamaslik uchun kelin berib kelin olish keng tarkalgan, levirat nikox xam saklangan. Oilada ugil tugilishi nogora yoki miltik ovozi bilan e'lon kilinadi, katta tuylar utkaziladi. Ugil bola 4-7 yoshida sunnat kilinadi va tantana bilan nishonlanadi.
Turklarning oilaviy turmushida an'anaviy patriarxal-feodal munosabatlarning koldiklari bilan bir katorda yangi ma'naviy turmush kurtaklari xam paydo bulib kelmokda. Konunga binoan nikox ugil bolalar uchun 18 yosh, kizlarda 17 yosh bulsada xali xam bulogatga yetmagan yoshlarni bir-biriga kushish xollari kup uchraydi. Turklarda bir makol bor: “Kiz bola 15 yoshga kirganda erga chikishi, yo gurga kirishi shart”. Kuyov yoki kelin tanlash ota-ona ixtiyorida, nikox fakat ota-ona rozilig bilan utkaziladi. Barcha oilaviy masalalarni oila boshligi- ota xal kiladi.Ugil tugilishi katta bayram (ugil xolvasi), unda karindosh va kushnilarni chakirib xolva va sharbat tayyorlab mexmon kiladilar. Dexkon bolalari yoshlikdan mexnatga tortiladi: kizlar 5-6 yoshligidan uy ishlari va bola bokish bilan band, 6-8 yoshidan tukishga urgatiladi, 13 yoshdan suv tashish va dala ishlariga jalbetiladi, ugil bolalar 8 yoshidan mol bokadi, 12 yoshdan yer xaydashni urganadi. Kishloklarda barcha muxim masalalarni oksokollar kengashi, kishlok oksokoli – muxtor va imom xal kiladi.
Nikox, oila, meros masalalari kuchmanchi kabilalarda shariat bilan birga ibtidoiy odat tartiblariga xam rioya kilinadi. Kabilalar xun olish, kalin xajmi, mexmondustlik va boshka urf-odat va dasturlari bilan xam bir-birlaridan fark kiladilar. Diniy bayramlarda rasmiy ravishda xokimlar xalkka osh berib poyga tashkil kilganlar. Ammo islomgacha bulgan kadimiy dexkonchilik va chorva bayramlarini nishonlash, maxalliy avliyolar ibodati va ularga siginish, teatr va kino namoyishi, kushik aytish, raks tushish va muzika chalish butunlay man kilingan.
Ugil tugilishi va sunnat kilish oila bayrami sifatida tantanali nishonlanadi. Sunnat butun musulmonlarning umumiy odati xisoblanadi. Garbiy Arabiston badaviylari utgan asrgacha ibtidoiy inisiasiya belgilari saklanib kolgan. Nikox marosimida xam ibtidoiy dasturlar saklangan. Masalan kalin tulab bulgach, nikox ukilgandan keyin bir xafta kelinning ota-onasi uyida yashaydi, sung korongi kechada kelin bilan kuyov uz uyiga kuchib utadi. Dafn kilish marosimi umumiy musulmoncha bulsa xam, uxdoyi kabi marosimlar utkazish tavxid bayicha man kilingan. Ilgari islomgacha va dastlabki islom davrida butunkuchmanchi arablarda oxirat tugrisida deyarli anik tasavvur bulmaganligi tufayli ulikni dafn kilib (yerga kumib) kabri ustiga xech kanday belgi kuymaganlar va ma'raka, xudoyi degan odatlar mutloka bulmagan. Islom va shariat murda bilan yiglab vidolashishini xam ma'kullamaydi. Yigi urniga janoza ukish, ulim musibatini matonat va sabr-tokat bilan utkazish xayrixoxlik, yaxshi fazilat xisoblanadi.
Garbiy Osiyo xalklarining ijtimoiy turmushiga xos jamoachilik an'analari ancha mustaxkam saklangan. Ularning butun ijtimoiy xayoti jamoa tuplanadigan maxsus maydonlarda yokixovlilarda, kuchalarda va bozorlarda utadi. Eron va Turkiyada xammom, arab mamlakatlarida kofexona uziga xos ijtimoiy klub vazifasini bajaradi.
Ma'naviy madaniyatida barcha elatlar urta asrlar davomida shakllanib kelgan arablar va maxalliy xalklarning uzaro ta'siri ostida umumiy madaniy an'analarini xozirgacha saklab kelmokda. Garbiy osiyoliklarning kupchiligi arab alfavitini kabul kilgan, tillarida arab suzlarining ta'siri juda kuchli, ukuv sistemasi, adabiyot, tasviriy san'at islom goyalari talabiga moslashgan. Ammo xar bir etnos uziga xos boy madaniy an'anaga ega, kadimiy ajoyib adabiyot va san'atning turli janrlari, arxitektura va badiiy xunarmandchilikning guzal noyob namunalarining ijodkoridir. Jaxonga tarkalganarablarning “Ming bir kecha” ertaklari, Xuja Nasriddin latifalari, Gur ugli nomi bilan boglik tarixiy dostonlar, mashxur “Uguznoma” va nasixatguy donishmand Kurkud rivoyatlari, xalk baxshilarning ajoyib san'ati, shux laparlar, satirik va lirik ashulalar eronliklarning misli yuk klassik poeziyasi, afgonlarning xarbiy rakslari va eronlarning boy repertuarli xalk teatri, kadimiy an'anaga ega shark musikasi va tomoshalari umuminsoniyat madaniy xazinasining durdonalariga aylangan. Xalk ijodida rang-barang jozibador kuy va uyinlar aloxida urinni egallaydi. Bu buyuk san'at namunalariga aylangan kadimiy an'analarning uziga mujassamlashtirgan urta asrlarda yaratilgan osmonupar dabdabalik kushk va saroylar, guzal machit va makbaralar, bogi eramlar xozirgacha kishini xayratga koldiradi. Badiiy xunarmandchilik yaratgan turli nakshli uyma va kuyma zargar va misgarlarning bezaklari va uy-ruzgor buyumlari xam ajoyib san'at namunalaridir.
Butun Garbiy Osiyoda kadimiy davrlardan barcha xalk bayramlarining ijtimoiy, sosial, oilaviy va shaxsiy xayotida din ta'siri juda kuchli bulib, u xalk turmushining xamma xujayralariga singib ketgan. Regiondagi deyarli barcha mamlakatlarda islom xukmronlik kiladi va xatto kupchiligida davlat dini xisoblanadi. Masalan, Saud Arabistoni, Yaman Arab Respublikasi va Maldiv Respublikasida islom 100 %, Turkiya, Uman, Katar, Eron va Afgonistonda 99 % Yaman Xalk Demokratik Respublikasida 98 %, Birlashgan Arab amirliklarida, Irok va Baxreynda 96 %, Suriyada 85 % ni tashkil kiladi. Islom mazxabalaridan sunna tarafdorlari arab, turkiya,afgonlar, uzbeklar, turkmanlar, kisman kurd va balujiylar, shia mazxabida butun Eron axolisining 90 % jumadan, forslar,ozarbayjonlar, kurd va balujiylarning bir kismi. Sunniylar ichida xam ayrim mazxablar mavjud.Isroil axolisining kupchiligi yaxudiylar, kisman musulmonlar, xristianlar va karaimlar.

XULOSA

Markaziy Osiyo insoniyat sivilizatsiyasining eng qadimgi o‗choqlaridan biri kishilik jamiyati taraqqiyotining ilk davrlari Ashel, Shel davriga oid manzilgohlarning topilishi mazkur mintaqa odamzod kelib chiqqan makonlardan ekanligini uzil-kesil isbotladi. O’rta va so’nggi paleolitga oid manzilgohlarning topilishi o’lkada zamonaviy qiyofadagi odam shakllanganligini asoslab berdi. Shu asosda aytish mumkinki, Markaziy Osiyo insoniyat paydo bo‗lgan hududlardan biridir. Kishilik taraqqiyotining keyingi bosqichlari mezolit va neolit erasida muzlik davrining barham topishi natijasida mintaqada ilk sivilizasion jarayonlar ya‘ni ibtidoiy ziroatchilik va chorvachilik paydo bo’ldi. Bu davrga kelib Markaziy Osiyoda uchta tarixiy-madaniy makon shakllandi. Ular Joytun madaniyati (dehqonchilik), Xisor tog’oldi madaniyati (dehqonchilik va chorvachilik) va Kaltaminor madaniyati (markaziy va shimoliy hududlar, asoson, ovchilik va baliqchilik). Eneolit va bronza davriga kelib sug’orma dehqonchilik, yer haydab ziroatchilik qilish va hunarmandchilikning rivojlanishi oqibatida aholining urbanizatsiya darajasi nihoyatda kuchaydi. Bu esa dastlabki shahar tipidagi aholi manzilgohlarining vujudga kelishiga olib keldi. Eramizdan oldingi 1 ming yilliklarga kelib temirning kashf qilinishi ijtimoiy-iqtisodiy hayotda keskin, tub o’zgarishlarga olib keldi. Ortiqcha mahsulotning paydo bo’lishi aholi o’rtasida mulkiy tabaqalanishning kuchayishiga, bir biridan farq qiluvchi ijtimoiy guruhlarning shakllanishiga va shu asosda tabaqaviy jamiyatning paydo bo’lishiga zamin yaratdi.