F. R. Qodirova, sh. Q. Toshpo'latova, N. M. Kayumova

B./B./B texnologiyasini qo'Ilash qoidalari

	Mavzu savoli	Bllaman	Bildim	Bilishni xohlayman
1.	Maktabgacha ta'lim tomondan rahbarlik shakllari
2.	Nazoratchi va unga qo’yiladigan talablar
3.	Nazorat-tekshiruv turlari
4.	Maktabgacha ta'lim bo’limlarining tashkiliy tuzilishi
5.	Ta’lim-tarbiyaviyishlarga rahbarlik
6.	Metodik ishlarga rahbarlik

O'ZBEKISTONDA MAKTABGACH TA'LIMI
BOTIMLARITOMONIDAN MAKTABGACHA TA’LIMGA
RAHBARLIK QILISHNING NAZARIY ASOSLARI
O'zbekistonda maktabgacha ta'limi bo'limlari asosan

1917. 
      1918-yillarda tashkil etila boshlandi. 1917-yil 20-noyabrda Maorif Xalq komissarligi '‘Maktabgacha ta'lim” yuzasidan dekloratsiyani e'lon qildi. Bu dekloratsiyada "bolalarni ijtimoiy-tekin tarbiyalash bolaningbirinchi tug'ilgan kunidan boshlanadi” deyilgan edi. Maktabgacha ta’lim butun Xalq Maorifi tizimining birinchi bo'g'ini va tarkibiy qismi bo'lib qoJdi. 1919-yilda qabul qilingan dasturda davlattizimida maktabgacha ta'limning tutgan o'rni aniq belgilab berildi. Qabul qilingan dasturning 12-bo'limida Xalq Maorifi sohasida quyidagi vazifalar qabul qilingan edi. Birinchidan, ijtimoiy tarbiyani yaxshilash va xotin-qizlarni ozod qilish maqsadida maktabgacha ta’lim muassasalari tarmoqlarini: yaslilar, muassasalar va shunga o'xshashlarni vujudga keltirish haqida yozilgan edi¹⁷.
      

Bu yillarda Xalq Maorifi Komissarligi oldida davlat maktabgacha ta’lim muassasalari tarmoqlarini vujudga keltirish, metodik ko'rsatmalar ishlab chiqish, kadrlar tayyorlash va boshqa mas’uliyatli vazifalarni o'z oldiga maqsad qilib qo'ydi.

1917. 
      yiI 20-oktyabrda Turkiston Maorif Xalq Komissarligi qoshida respublikadagi maktabgacha ta'lim sohasida barcha tadbirlarni amalga oshirish uchun ma’muriy organ sifatida "Maktabgacha ta'lim bo'limi" tashkil qilindi.
      

Shu yillarda viloyat Xalq Maorifi bo'limlarining ko'pchiligi qoshida maktabgacha kichik bo'limlar tashkil etilgan edi. Bu tadbir Butun Respublikada maktabgacha ta'limning jonlanishiga yordam berdi. Maktabgacha ta’lim bo'limlarining ishi uch asosiy yo'nalishida olib borildi:
Maktabgacha ta'lim muassasalari ochish, ularni binolar, mebel va jihozlar bilan ta’minlash;
Maktabgacha ta'lim xodimlari, shu jumladan, mahalliy millatlardan kadrlar tayyorlash;
Ota-onalar o'rtasida tashviqot-tushuntirish ishlari olib borildi.


Maktabgacha ta'lim Nizomi ishlab chiqilib, unda: “Maktabgacha ta’lim bo'limi 3 yoshdan 8 yoshgacha bo'lgan maktabgacha ta'lim muassasalariga boshchilik qiladi, mavjud muassasalar ishining borishini kuzatadi, yangi maktabgacha ta'lim muassasalari, yaslilar, bolalar uylari, maktabgacha yoshdagi bolalar uchun umumiy yotoqkabinetlar, bolalar yozgi koloniyalari ochadi, maktabgacha ta'lim muassasalari rahbarlari, enagalar va umuman o'sha aytilgan muassasalar- ning ta'lim-tarbiya qismiga xizmat ko'rsatish uchun kadrlar tayyorlash maqsadida kurslar tashkil qiladi".
Ushbu Nizomni ishlab chiqish maktabgacha ta'lim muassasalari ishlarini, shuningdek, mashg'ulotlarning taxminiy dasturini va maktabgacha ta'lim muassasasida suhbatlar o'tkazish hamda taxminiy kun tartibi tuzishda muhim ahamiyatga ega bo'ldi.
Maorif Xalq komissarligining maktabgacha ta’lim bo'limi va viloyat Xalq Maorifi bo'limlarining maktabgacha ta’lim instruktorlari tashkilotlari, mahalliy kengashlar va xotin- qizlar bo'limlari yordamida katta tashkiliy ishlar olib bordilar. Ular maktabgacha ta'lim muassasalari uchun binolar qidirib topib, bolalarga xos mebel tayyorlash uchun ustakabinetlarga buyurtmalar taqsimlar, tarbiyachilar bilan ta'minlar edilar. O'sha vaqtda o'rta maktabni bitirgan qizlar (qisqa yo‘l-yo'riq, ko'rsatmadan so'ng) o'qituvchilik, onalar maktabgacha ta'lim muassasalariga qabul qilinar edi.
Tdrkiston Respublikasining maktabgacha ta’lim xodimlari uchun 1921-yil aprel oyida bo'lib o'tgan anjumani muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Bu anjumanda mahalliy ya'ni mahalla- lar bolalarning maktabgacha ta'lim muassasalariga jalb etish juda sust olib borilayotganiga, qishloq joylarda maktabgacha ta'lim muassasalarga borishi zarurligi ilgari surildi. Bu ishlarda Xalq maorifi bo'limlari oldiga quyidagi vazifalaryuklatildi:
Tub joy aholi uchun mavjud ayol rahbarlar boshchiligida darhol maktabgacha ta'lim muassasalari ochish;
Tub joy xotin-qizlarini amaliyotchilar sifatida maktabgacha ta’lim muassasalarida ishlashga keragicha jalb etish;
Namunali bolalar muassasalari qurishga;
Ota-onalar uchun yig'ilishlar o'tkazish va ularni choyga chaqirib turishga, ota-onalarni maktabgacha ta'lim muassasa­lariga kelib turishlarini yo'lga qo'yish to'g'risida qaror qabul qilindi.
Respublika Maorifi Xalq Komissarligining maktabgacha ta'lim bo'limi asosiy qoidalar ishlab chiqib, bu qoidalarni joylar- da maktabgacha ta'limni yo'lga qo'yishda asos bo'lmog'i kerak edi. Xalq Maorifi bo'limlari qoshida viloyat territoriyasidagi hamma ishlarni birlashtiruvchi, koordinatsiya qiluvchi va yo'llovchi maktabgacha ta'lim bo'limi tashkil etildi.
Viloyat mahalliy tashkilotlari maktabgacha ta'lim g'oyala- rini keng tashviqot qilish yo'li bilan ota-onalar kengashlari tashkil etdilar. Viloyatdagi barcha maktabgacha ta'lim ishlarining markazi bo'lgan viloyat maktabgacha bo'limlari ishni to'g'ri yo'lga qo'yish maqsadida joylarda maktabgacha ta'lim seksiyalari tuzildi. Maktabgacha ta'lim bo'limi maktabgacha ta'lim muassasalarining ko'p qismini katta tuzib bolalar o'yinlariga aylantirishdi. Farg'ona, Samarqand va boshqa viloyatlarda maktabgacha ta'lim bo'limlarining ishi yaxshilandi.

1917. 
      yil yozida Turkiston Respublikasida Maorif Xalq Komissarligining Qaroriga muvofiq Pedagogika toifasi vujudga keltirildi, bu toifa qoshida birinchi maktabgacha ta'lim kabineti tashkil qilindi. Uning vazifasi maktabgacha ta’lim xodimlariga doimiy va malakali metodika yordami ko'rsatib borishdan iborat edi. Kabinet qoshida maktabgacha ta’lim muassasasi burchagi tashkil etilib, mebel qo'yilgan edi, tokchalarga ko'rgazmalar, o'yinchoqlar, mashg'ulotlaruchun keraklibo'lgan turli materiallar, bolalar yasagan narsalarning namunalari terib qo'yilgan edi. Maktabgacha ta'lim kabineti tez orada amaliy tajribalarni o'rtoqlashish uchun tayanch maktab bo'lib qoldi. Kabinetda maktabgacha ta'lim muassasalari rahbarlari uchun adabiyot, bolalar badiiy adabiyotlarininv namunalari paydo bo'ldi¹⁸.1920-yil yanvar oyida Maoi Komissarligi
      

Toshkentda o'lka uch oylik kursi tashkil qinnai, bu kursda maktabgacha ta’lim nazariyasi, psixologiya, gigiyena asoslari o'qitilar edi. Xalq Maorifi tizimi tezkor sur'atda rivojlanib borib, endilikda O'zbekistonda Maktabgacha ta’lim tizimi bo'g'inlarining ish faoliyati, mazmuni, uning vazifalari o'zgacha qiyofa kasb etmoqda.
O'zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi, Qoraqalpog'iston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirli­gi, viloyat va Maktabgacha ta’lim boshqarmalari, tuman Maktabgacha ta’lim bo'limlari maktabgacha ta’limni boshqa- rishning vakolatli organlari hisoblanadi.
Maktabgacha ta’lim muasssasalarini boshqarish xalq deputatlari Kengashi qoshidagi Xalq kengashining vazifasiga kiradi. Viloyat, shahar, tuman Maktabgacha ta’lim boshqarmasi kengashi a’zolari turli xildagi maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog'ini rivojianishini ta'minlaydi. U maktabgacha ta’lim muassasasining moddiy texnik bazasini mustahkamlash, yangi muassasalarni qurish, mablag' bilan ta’minlash, kadrlar tanlash ishlariga yordam beradi.Kadrlartayyorlash vaularning malakasini oshirishni yo'lga qo'yadi, metodik materiallar bilan ta'minlaydi. Idoralar jamoat tashkilotlari hamda shaxsiy tashabbuslarning faoliyatini muvofiqlashtiradi.
Alohida olingan maktabgacha ta’lim muassasasining ishidagi kollegional, demokratik usullarga yordam berish va qo'llash, uning mustaqilligini oshirish maqsadida jamoatchilik asosida ish olib boradi va kengashida ko'riladi.
Kengash homiylik qiluvchi muassasalarning eng faol va manfaatdor bo'lgan xodimlardan, ota-onalar jamoatchiligidan, maktab vakillaridan, maktabgacha ta’lim muassasasi xodimlaridan tibbiy yordam xizmatchilaridan, mahalla qo'mitasi vakillaridan iborat bo'ladi. Ta'limning mablag'i davlat mablag'idan tashkil topadi.
O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim bo'limi maktabgacha ta’lim boshqarmasi tomonidan boshqariladi. Maktabgacha ta’lim boshqarmasining ish mazmuni tegishli boshqarma bo'limlari orqali rahbarlik ishlarini olib borish, tashkiliy-pedagogik hamda metodik ishlarga rahbarlik qilish, maktabgacha ta’lim rivojining asosiy yo'nalishlarini aniqlash, viloyat, tuman, shahar Maktabgacha ta'lim bo'limlari maktabgacha ta'lim boshqarmalari tomonidan maktabgacha ta'limga rahbarlik qonun, me'yoriy, instruktiv, metodik- dasturiy hujjatlarning bajarilishini nazorat qilish, ichki mehnat tartibi to'g'risida nizom, yo'l-yo'riq va qoidalarni ishlab chiqish (kasaba uyushmasi hamkorligida) muassasalar tarmog'i taraqqiyotining istiqboli, yillik xalq xo'jalik va davlat rejalarini tuzishda, kapital qurilish, xodimlar tayyorlash, pedagogik mahoratni oshirish va uni nazorat qilishda ishtirok etadi; tipovoy shtatlar loyihasini ishlab chiqish, uskunalar va o'quv-ko'rgazma qo'llanmalariga bo'lgan talabni aniqlash, uskunalar va pedagogik qo'llanmalar namunalarini tasdiqlash, bolalar hayoti va sog'ligini saqlash bo'yicha tadbirlar ishlab chiqish, uning bajarilishini nazorat qilish, eshitish organlari va nutqi buzilgan bolalar ishini tashkil etish. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni tarbiyalash nazariyasi va amaliyot masalasida chet mamlakatlar bilan hamkorlik qilish, aholi tomonidan tushadigan ariza, xat va shikoyatlarni ko'rib chiqish vakolatiga ega.
Metodik va ilmiy tadqiqot ishlariga rahbarlik qilish, pedagog hodimlar malakasini oshirish instituti, rahbar xodimlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash instituti bilan hamkorlikda tipovoy dastur, metodik qo'llanmalar, tavsiyanomalar, ko'rsatmalar ishlab chiqish, vatanimiz fani yutuqlarini, ilg'or ish tajribalarini o'rganish va tashviqot qilish, maktabgacha ta’lim sohasi bo'yicha chet el va hamdo'stlik davlatlari pedagogika fanini o'rganish. Respublika Vazirliklari rahbar xodimlari va maktabgacha ta'lim sohasida ishlaydigan boshqa xodimlarning pedagogik malakasini oshirish bo'yicha ishlarni tashkil qiladi. Tashkiliy va pedagogik masalalarga bag'ishlangan respublikalararo tadbirlarni tayyorlash va o'tkazishni tashkil etadi. Umiy-amaliy anjumanlar, pedagogik o'qishlar, seminarlar, avgust anjumanlarini tashkil etadi.
MAKTABGACHA TA'LIM TUMAN (SHAHAR)
BO'LIMLARINING VAZIFALARIVA FUNKSIYALARI
Quyidagilar maktabgacha ta'lim tuman (shahar) bo’limlari- ning asosiy vazifalari hisoblanadi:
Vazirlikka yuklangan vazifalar va funksiyalar samarali bajarilishini ta'minlashda ishtirok etish;
kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo’yicha sektorlar bilan davlat maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini tashkil etish sohasida o’zaro hamkorlik qilish;
maktabgacha ta’lim muassasalarida maktabgacha ta'lim sohasidagi qonun hujjatlariga va normativ hujjatlarga rioya qilinishi monitoringini olib borish va nazorat qilish;
maktabgacha ta’lim muassasalarida o'quv-metodik faoliyatni muvofiqlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish;
maxsus maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni reabilitatsiya qilish va ma'naviy-axloqiy tarbiyalash;
nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalarini qo'llab- quwatlash va maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarni maktabga tayyorlashning muqobil shakllarini rivojlantirish;
tuman (shahar) darajasidagi byudjetdan moliyalashtiri- ladigan davlat maktabgacha ta’lim muassasalari xarajatlarini moliyalashtirishni, ularda buxgalteriya hisobi va hisoboti yuritilishini tashkil etish.
Maktabgacha ta'lim tuman (shahar) bo’limlari ularga yuklangan asosiy vazifalarga muvofiq quyidagi funksiyalarni amalga oshiradi:
maktabgacha ta’lim tuman (shahar) bo’limlari va ularning rahbariyatini tashkiliy va axborot-tahlil jihatidan ta’minlaydi;
idoraviymansubtashkilotlartomonidanO'zbekiston Respub- iikasi qonunlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, Hukumat qarorlari va Vazirlikning buyruqlari bajarilishini muntazam nazorat qiladi;
maktabgacha ta'lim tuman (shahar) bo'limlari tomonidan tumanlar (shaharlar) hokimliklariga kiritiladigan hujjatlarning sifatli va o'z vaqtida qayta ishlanishini, ularning iqtisodiy, moliyaviy va huquqiy ekspertizadan o'tkazilishini tashkil etadi; maktabgacha ta'lim muassasalari faoliyatiga rahbarlik qiladi, muvofiqlashtiradi va nazorat qiladi;
nodavlat maktabgacha ta'lim muassasalari bilan o'zaro hamkorlik qiladi;
nodavlat maktabgacha ta'lim muassasalarini qo'llab- quvvatlaydi va bolalarni maktabga tayyorlashning muqobil shakllarini rivojlantiradi;
tuman (shaharJ darajasidagi byudjetdan moliyalashtiri- ladigan maktabgacha ta'lim muassasalari xarajatlarini moliya- lashtirishni, ularda buxgalteriya hisobi va hisoboti yuritilishini tashkil etadi;
maktabgacha ta'lim muassasalarida sog'lom ovqatlanishni tashkil etadi;
maktabgacha ta'lim muassasalarida davlat talablari bajarilishi monitoringini olib boradi;
davlat maktabgacha ta'lim muassasalarini moddiy-texnik ta'minlashni tashkil etadi;
davlat maktabgacha ta'lim muassasalarining binolari va inshootlaridan foydalanish ishlari monitoringini olib boradi va muvofiqlashtiradi;
jismoniy vayuridikshaxslarning murojaatlari bilan ishlashni tashkil etadi;
maktabgacha ta'lim tuman (shahar) bo'limlari vakolatiga tegishli bo'lgan tashkiliy, kadrlar, moliya, ishlab chiqarish- xo'jalik masalalari va boshqa masalalar bo'yicha qaror qabul qiladi.
Maktabgacha ta'lim tuman (shahar)
bo'limlarining huquqlari va javobgarligi
Maktabgacha ta'lim tuman (shahar) bo'limlari ularga yuklangan vazifalar va funksiyalami amalga oshirish uchun:
davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari tuman (shahar) bo'linmalaridan, maktabgacha ta'lim muassasalaridan o'z vakolatiga kiradigan masalalarni hal qilish uchun zarur bo'lgan axborotni belgilangan tartibda so'rash va olish;
davlat dasturlarini va investitsiya dasturlarini amalga oshirish bo'yicha davlat maktabgacha ta'lim muassasalari faoliyatini o'rganish;
davlat maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini muvofiqlashtirish va ularga rahbarlik qilish;
bolalarni maktabga sifatli tayyorlash masalalari bo'yicha nodavlat ta’lim muassasalari bilan o'zaro hamkorlik qilish;
o'z vakolatiga kiradigan masalalaryuzasidantakliflarniko'rib chiqish uchun Qoraqalpog'iston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi, viloyatlar maktabgacha ta’lim boshqarmalari va Toshkent shahar maktabgacha ta'lim bosh boshqarmasiga, mahalliy davlat hokimiyati organlariga kiritish huquqiga ega.
Maktabgacha ta’lim tuman (shahar) bo’limlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bolishi mumkin.
Maktabgacha ta'lim tuman (shahar) bo'Iimlari:
maktabgacha ta’lim tuman (shahar) bo'limlariga yuklangan vazifalar va funksiyalar sifatli va o’z vaqtida bajarilishini ta’minlash;
Qoraqalpog'iston Respublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi, viloyatlar maktabgacha ta’lim boshqarmalariva Toshkent shahar maktabgacha ta'lim bosh boshqarmasiga kiritiiadigan hujjatlar loyihalari va takliflar, shuningdek, maktabgacha ta'lim tuman (shahar) bo'Iimlari tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning sifati, pirovard natijalari va oqibatlari;
maktabgacha ta'lim sohasida dolzarb muammolarni, shuningdek, tumanni (shaharni) rivojlantirishga to'sqinlik qilayotgan tizimli kamchiliklarni aniqlash;
maktabgacha ta’lim masalalariga doir takliflarni tayyorlash va maktabgacha ta’lim masalalari yuzasidantumanni(shaharni) rivojlantirish dasturiga kiritish uchun takliflar tayyorlash va kiritish;
tumanlarda [shaharlarda] maktabgacha ta’lim sohasini rivojlantirish, muammoli masalalarni hal qilish bo'yicha dasturlar, tadbirlar rejalari, “yo'l xaritalari” va boshqa dasturiy hujjatlarning samarali amalga oshirilishi uchun javob beradi.