Fakulteti kafedrasi Roʻyxatga olindi №

Boshqaruvning asosiy tamoyillari
Menejment tamoyillari haqida fikr yuritishdan avval menejmentning o’zi
qanday tushuncha, nima ma’no anglatishi haqida fikr yuritish maqsadga muvofiq
bo’ladi.
Menejment inglizcha (“management”) so’z bo’lib, u o’zbek tilida - boshqarishni idora qilish, tashkil etish, rahbarlik qilish ma’nolarini anglatadi. Bozor iqtisodiyotida korxonalarni boshqarish shakli hisoblanadi. Menejment inson hayotidagi iqtisodiy-ijtimoiy sohalarni ishbilarmonlik asosida tashkil etish hamda boshqarishni bildiradi.
Inglizcha “menejment” so’zi, boshqaruv degan ma’noni anglatsa-da, dastlab asov otlarni tushovlash ma’nosini bildirgan. Keyinchalik bu atama ikki g’ildirakli aravaga nisbatan qo’llanila boshlangan. Bugungi kunda esa gap odamlarni, jamoalarini boshqarish xususida boryapti. Bu o’rinda odamlar mehnati, xohish irodasidan foydalanib mo’ljaldagi maqsadlarga erishish tushuniladi. Lekin menejmentni faqat odamlarni boshqarish jarayoni deb tushunmaslik kerak.[CITATION Ibr17 \l 1033 ]
Shunday qilib, “Menejment” atamasi quyidagi ma’nolarni anglatadi:

• 
  boshqaruv;
  
• 
  inson organidagi bilimlar sohasi;
  
• 
  boshqaruvni amalga oshirganlarning ijtimoiy qatlami.
  

Menejment nazariyasi va amaliyoti evolyutsiyasi turli xil qarashlarda o’z ifodasini topdi. Masalan, XX asrning 50-60- yillarida asosiy e’tibor boshqarishning tashkiliy tuzilishiga qaratilgan bo’lsa, 60-70-yillarda strategik rejalashtirishdan strategik boshqarishga o’tish davri bo’ldi.
XX-asrning o’rtalariga kelib menejment O’zbekistonda tez sur’atlar bilan rivojlandi. 1966-yilda O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Kibernetika institutining tashkil qilinishi, akademik V.K.Qobulov boshchiligida olib borilgan nazariy, uslubiy, amaliy, ilmiy tadqiqot ishlari respublikada menejment fanining rivojlanishiga asos bo’ldi.
Tamoyil - bu faoliyat yuritish, xalqning asosiy qoidasi, yetakchi g’oyadir. Ilmiy adabiyotlarda odatda, boshqaruv tamoyillari deganda iqtisodiyotga rahbarlik qilishda asoslanadigan asosiy qoida, yo’l-yo’riq, xulq me’yorlari tushuniladi. Boshqaruv tamoyillari iqtisodiyot qonunlari ta’siri natijasida boshqaruv usullariga bog’liq hodisalar mohiyatini aks ettiradi. Boshqaruv mexanizmi sxemasini quyidagicha ifodalash mumkin:

• 
  qonunlar
  
• 
  tamoyillar
  
• 
  usullar
  
• 
  uslublar.
  

Asosiy tamoyillarga esa quyidagilar kiradi:
1.Boshqaruvda yakkaboshchilik va kollegiyalik tamoyili. Yakkaboshchilik tamoyili bevosita ishlab chiqarishda ishlab chiqarish personali a’zolarining yagona rahbar buyruqlariga qat’iy bo’ysunishini talab qiladi. Yuqori darajadagi rahbar quyi bo’g’in rahbari vakolatiga kiruvchi masalalarni hal etmasligi lozim. Bu tamoyilni amalga oshirishning asosiy sharti har bir ijrochining huquq, burch, majburiyatlarini qat’iy belgilab qo’yishdir. Yagona boshchilik kollegiyalik, qabul qilinadigan qarorlar oshkoraligi bilan qo’shib olib borilishi kerak. Kollegiyalik intizom, rahbar, yagona shaxs irodasiga so’zsiz bo’ysunish bilan birga amalga oshishi kerak. Demokratiya, oshkoralik har bir kishiga o’z fuqarolik qarashlarini namoyon qilish, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilishda faol qatnashish imkonini yaratadi.
2. Ilmiylik tamoyili. Boshqaruv tamoyillari orasida valyutarizmni inkor qiluvchi har bir rahbar iqtisodiy qonunlar, jamiyat rivojlanishining obyektiv yo’nalishlari, bu sohada milliy va chet el tajribasini qo’llashini taqozo qiluvchi o’rin egallaydi.
3. Rejalilik tamoyili. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni rejali boshqarish - biznes va strategik rejasini tuzish iqtisodiy siyosatlarni amalga oshirishning muhim shartidir. Bu tamoyil ishlab chiqarish rivojlanishining uzoq muddatga mo’ljallangan yo’nalishlari, sur’atlari va nisbatlarini belgilashni ifodalaydi. Ishlab chiqarishni rejalashtirish boshqarishning asosiy vazifalaridan biridir. U iqtisodiy qonun, ishlab chiqarishning hozirgi holatini ilmiy tahlil etish, ehtiyojlarni istiqbolini aniqlash, texnikaviy va tashkiliy qarorlarni qabul qilish asosida amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida strategik rejalashtirish - u yoki bu tarmoq rivojlanishining maqbul nisbatlarini, eng muhimi resurslardan samarali foydalanish yo’llarini belgilovchi iqtisodiy rivojlanish parametrlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega bo’ladi.
4. Boshqaruv shakl va usullarini takomillashtirib borish tamoyili. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruvning uch shakli mavjud: xususiy, jamoa, davlat boshqaruvi. Boshqaruvning xususiy shaklida mulkdor yakka o’zi qaror qabul qiladi va butun ish uchun javobgar bo’ladi. Boshqaruv xususiy shaklining ijobiy tomoni mulk egasi ishlar borishini o’zi to’liq nazorat qilish imkoniyatiga ega bo’ladi. Mulkdor boshqaruvning barcha vazifalarini amalga oshirishi: rejalashtirish, tashkil etish, rag’batlantirish, yo’qotish, zarar va boshqalarga shaxsan bo’lishdadir. Kuchli raqobat sharoitida mulkdor sinmasligi uchun doimo o’z bilimlarini ko’paytirib, boshqaruv usullarini takomillashtirib, ya’ni ishchilarga ta’sir etish yo’llarini bozorda mavjud holatga mos ravishda o’zgartirib borishi kerak.
Boshqaruvning jamoa shaklida ikki yoki undan ko’p jismoniy va huquqiy shaxslar boshqaruv qarorlarini birgalikda qabul qiladilar va korxona yoki aksionerlar jamiyati faoliyati uchun javobgar bo’ladilar. Sherikchilik nisbatan malakali boshqaruv qarorlarini qabul qilish, boshqaruvning xususiy shakli kamchiliklarini bartaraf etishga imkon yaratadi. Boshqaruvning jamoa shaklining afzalligi sheriklar aksiya sotish yo’li bilan qo’shimcha sarmoya jalb qilish imkoniyatiga ega bo’lishidadir. Boshqaruvning jamoa shakli direktorlar kengashi tomonidan amalga oshirilib, u asosiy boshqaruv siyosatini va boshqaruvning mavjud vaziyatga mos iqtisodiy, tashkiliy-boshqaruvchilik, ijtimoiy-psixologik, huquqiy usullarini tanlaydilar. Boshqaruvning jamoa shaklining asosiy kamchiligi barcha sheriklar - aksiya egalari boshqaruvda va korxona faoliyatini nazorat qilishda qatnasha olmaydi. Uning yana bir kamchiligi - korporatsiya, aksionerlar jamiyati yoki korxona aksionerlaridan «ikki yoqlama» soliq olinishidir, chunki korxona foydadan, aksionerlar esa qo’shimcha ravishda dividentdan soliq to’laydilar.
Davlat boshqaruv shakli davlat yoki mahalliy mulk bo’lgan korxonalarda amalga oshiriladi. Davlat bu korxonalar faoliyati uchun to’liq javob beradi.
5. Kadrlar tanlash va joylashtirish tamoyili. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kadrlarni tanlash tamoyili muhim ahamiyat kasb etadi. Bozor munosabatlari boshqaruv kadrlariga qat’iy talablar qo’yadi, ularning ishbilarmonlik sifatlari, ishlab chiqarish oldida turgan masalalarni belgilaydi.
6. Agentlar mustaqillik va erkinligi tamoyili. Bozorda agentlar faoliyati iqtisodiy javobgarlik bilan birgalikda amalga oshishi kerak.
7. Shaxsiy tashabbus tamoyili. Bozorda ishbilarmon, omilkor, shaxsiy foyda uchun harakat qiluvchi, tadbirkor kishilar faoliyat yuritishi kerak.
8. Javobgarlik va tavakkalchilik tamoyili. Tadbirkor o’z faoliyati uchun javobgar bo’lishi, bunda ma’lum tavakkalchilik ham hisobga olinishi, ya’ni tadbirkorning o’z huquq va majburiyatlari bo’lishi kerak.
Boshqaruv tamoyillari o’zaro bog’liq va birgalikda qo’llanilishi lozim. Shundagina ushbu boshqaruv tamoyillari mukammal boshqaruv mexanizmini vujudga keltiradi.