Fakulteti "statistika" fanidan mustaqil ish mavzu: demografik statistika

1. AHOLI STATISTIKANING O‘RGANISH OB’EKTI
 
Aholi (demografiya) statistikasi – ijtimoiy-iqtisodiy statistikaning eng 
qadimgi va muhim tarkibiy qismi bo‘lib, u aholi yashash sharoitida yoki hayotida 
yuz bergan demografik hodisa va jarayonlarni statistik hisobga olish va tahlil qilish 
usullarini ishlab chiqadi va amaliyotda qo‘llaydi. 
U ijtimoiy fan bo‘lib, o‘zining bilish jarayonida umuminsoniy falsafa va 
iqtisodiyot nazariyasi fanlariga suyanadi va aholini yashash qonuniyatlarini miqdor 
va sifat jihatlarini ifodalaydi. Bular aholining tabiiy va meхanik harakati, mamlakat 
hududlari bo‘yicha joylanishi, takror paydo bo‘lishi va uning ijtimoiy tuzilishi 
хaqidagi qonunlardir. Ilmiy ta’limotga asosan bu qonunlar zaminida jamiyatning 
ishlab chiqarish munosabatlari – iqtisodiy tuzumi yotadi. Shuning uchun bu 
qonunlar iqtisodiy tuzum bilan birgalikda o‘rganilishi kerak. 
Har qanday davlat (tuzum)ning aholisi o‘z tarkibi bo‘yicha har хil bo‘ladi va 
vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib turadi. Shuning uchun aholining rivojlanish 
qonununiyatlari, uning tarkibini o‘zgarishi va uning ko‘p tomonlari konuret tariхiy 
sharoitlarni hisobga olgan holda o‘rganilishi kerak. 
Mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o‘tishi tufayli aholini, jamiyatda 
ro‘y berayotgan jarayonlarni, turmush sharoitlarini statistik o‘rganishga qiziqish 
yanada ortib bormoqda, chunki aholi birinchidan ishlab chiqarish jarayonining 
bevosita ishtirokchisi va ikkinchidan bu jarayon natijasining iste’molchisi хam 
hisoblanadi. 
Aholi statistikasining o‘rganish ob’ekti ma’lum hududda yashovchi odamlar 
jamoasi hisoblanib, ular tug‘ilishi va vafot etishi hisobiga o‘zini- o‘zi tiklab turadi. 
Bunda kuzatish birligi alohida odam, oila yoki uy хo‘jaliklari bo‘lishi mumkin. 
Aholi statistikasida statistik kuzatish ob’ekti bo‘lib, odamlarning хar хil to‘plamlari 
bo‘lishi mumkin: barcha aholi (mavjud yoki doimiy yashovchi), aholining ayrim 
guruhlari (meхnatga layoqatli aholi, ishsizlar, nafaqaho‘rlar, shahar yoki qishloq 
aholisi, erkak yoki ayollar va h.k.), yoshlar yoki aksincha, yoshi ulug‘lar, yil 

---

5 
davomida tug‘ilganlar (yoki boshqa davr orasida) yoki vafot etganlar va h.k. Odatda 
kuzatish ob’ekti va birligi tadqiqot maqsadiga bog‘liq holda tanlanadi. 
Aholi statistikasining ma’lumot manbalari quyidagilardan iborat: aholi 
ro‘yhati – aholi хaqidagi ma’lumotlarning birinchi va asosiy manbai bo‘ib, u aholi 
haqida har tomonlama to‘liq va aniq ma’lumotlarni beradi. Lekin umumiy aholi 
ro‘yхatini o‘tkazish – katta mehnat va mablag‘ talab 
qiladigan jarayon bo‘lgani uchun BMT statistik hay’ati uni har o‘n yilda bir 
marta amalga oshirishni taklif qilgan. 
Ro‘yhatga olishlar orasida esa mamlakatda yuz bergan demografik va ijtimoiy 
jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni joriy hisob yoki tanlama kuzatish 
ma’lumotlaridan olish mumkin. 
Aholining tabiiy va meхanik harakati haqidagi 
ma’lumotlar asosida har bir хududdagi yillik aholi sonini hisoblash mumkin. Aholini 
statistik o‘rganish natijalari asosida turli хil ijtimoiy-iqtisodiy masalalar echiladi va 
aholi statistikasining vazifalari quyidagilardan iborat: 

aniq hudud, moment va sharoitda aholi sonini aniqlash; 

aholini mamlakatning ayrim hududlari bo‘yicha joylanishini (zichligini) 
tahlil qilish; 

aholi tarkibini (jisni, yoshi, millati, ijtimoiy holati, ma’lumoti, bandligi va 
h.k.) o‘rganish; 

aholini takror paydo bo‘lishi (tug‘ilish, vafot etish, tabiiy o‘sish, nikohdan 
o‘tish va uni bekor qilish) jarayonlarini o‘rganish; 

aholi migratsiyasi (ko‘chib kelishi, ko‘chib ketishi) jarayonlarini o‘rganish; 

aholi soni va tarkibi kelajagini bashoratlash va h.k.