Fakulteti yo'nalish

Asosiy qisim

Rim, Qadimgi Rim — qad. davlat. Rivoyatga koʻra, R. shahriga aka-uka Romul va Rem tomonidan miloddan avvalgi 754/753 yilda asos solingan. Rivoyatlarda 8 — 6-asrlarda hukmronlik qilgan 7 podshoh qayd etilgan. Soʻnggi podshoh Tarkviniy Takabbur quvilgach, respublika tuzumi oʻrnatilgan (miloddan avvalgi 510/509 yil). Miloddan avvalgi 3-asr oʻrtalariga kelib, butun Italiya hududini tobe etgan R. yirik davlatga aylangan. U Oʻrta dengiz havzasida gegemon boʻlishga intilgan, bu R.ni Karfagen bilan toʻqnashuviga sabab boʻlgan. Puni urushlaritsan soʻng miloddan avvalgi 146 yil Karfagen ustidan gʻalaba qozongan R., Oʻrta dengiz havzasining eng yirik davlatiga aylangan. Yirik yer egaligi va qulchilikning rivojlanishi dehqonlar ommasini xonavayron boʻlishiga, qishloq kambagʻallari, qullar qoʻzgʻolonining avj olishiga (Spartak qoʻzgʻoloni) sabab boʻlgan; Rim shahri koʻchalarida fuqarolar urushi boshlanib ketish xavfi tugʻilgan. R.ning ijtimoiy-siyosiy hayotida miloddan avvalgi 1-asrda armiya va uning yoʻlboshchilari (L. K. Sulla, G. Mariy, G. Pompei va boshqalar) katta rol oʻynay boshlaganlar. 49—45 yillardagi fuqarolar urushi davrida Sezar davlatning mutlaq hukmdoriga aylangan; 44 yil respublika tarafdorlarining fitnasi natijasida Sezar oʻldirilgan. Fuqarolar urushining yangi davri Oktavian gʻalabasi bilan tugagan. U miloddan avvalgi 27 yil senatdan Avgust unvonini olgan. Avgust hukmronligi davridan boshlab R. imperiyaga aylangan. Milodiy 2-asrda Trayan davrida imperiya sarhadlari oʻzining yuqori choʻqqisiga yetgan. Bosib olingan yerlarda mahalliy aholining qoʻzgʻolonlari, ayni vaqtda varvarlarning mamlakat xududiga bostirib kirishlari bir qancha provinsiyalarni mustaqil boʻlib ajralib chiqishiga va imperiyani Sharqiy va Gʻarbiy qismlarga boʻlinib ketishiga (395) olib kelgan. 476 yil german yollanma askarlari sardori Odoakr Gʻarbiy Rim imperiyasining soʻnggi imperatori Romul Avgustulni taxtdan agʻdargan. Sharqiy Rim imperiyasi Vizantiya nomi bilan yana 1000-yilga yaqin mavjud boʻlgan. Phalanxning shakllanishi miloddan avvalgi 387 yilda Brenn boshchiligidagi Gallilar Rimni egallab olguncha rimliklar tomonidan amalga oshirildi. Rim tarixidagi eng mashhur shaxslardan biri, o'z vatandoshlari tomonidan vatanning otasi va Rimning ikkinchi asoschisi sifatida ulug'langan Mark Furius Kamilus Galllarni mag'lub etib, ular tomonidan vayron qilingan shaharni tiklashga muvaffaq bo'ldi. Aynan u bir qator harbiy o'zgarishlarni amalga oshirdi, ularning eng muhimi armiya tashkilotining yangi turini - manipulyatsiya tizimini joriy etish edi. Phalanxning asosiy kamchiliklari uning sekinligi, qo'pol erlarda tekislikni ushlab turolmasligi edi. Shuning uchun, birinchi navbatda, Kamillus armiyani har birida 60 dan 120 tagacha askarlar bo'lgan ko'proq harakatlanuvchi bo'linmalarga - maniplarga ajratdi. Uch qatordagi o'ttizta manip legionni tashkil etdi, ularning soni 4200 piyoda va 300 otliq edi.
Rimliklarda qal‘alarni qamal qilish texnikasi keng rivojlandi. Qal‘alarni qamal qilishda ballistalar, katapultalar (manjaniqlar) va taranlar (qorgon va qala devorlarini buzish uchun ishlatiladigan qurol-kochma minoraga uchi o’tkirlab osilgan yogoch) qollanilgan. Qal‘alarni shturm qilishda piyodalar odatda «toshbaqa» va kochma minoralarni qollaganlar.Punlar urushla’rida harbiy san‘atning rivojlanishi. M.a. III asrning birinchi yarmida Karfagen qudratli davlatga aylandi. Karfagen shahri Afrikaning shimoliy qirgoqboyida, Tunis korfazi yarim orolida joylashgan. Ma‘lumotlargaqaraganda, Karfagenga m.a. 814- yilda qirgoqboyini finikiyaliklar tomonidan mustamlakaga aylantirilishi vaqtida asos solingan. Shimoliy Afrikaning qirgoqboyi chizigida katta yer mulkiga ega bo’lgan Karfagen davlati, Sitsiliya va Pireney yarim orolining katta qismida oz mavqeini ornatishga muvaffaq boldi va Orta Yer dengizining garbiy qismida o’z hukmronligini ta‘minlashga erishdi.Rim respublikasi uchun jiddiy dushman paydo boldi.Karfagenliklar qudratli flot yaratishga muvaffaq boldilar. Karfagen qoshinlari yollanganlardan iborat bolib, piyodalardan, otliqlardan tashkil topgan hamda armiya safida otliqlarni (Numidiya otliqlari) yetkazib berganlar. Karfagen qoshinlarining jangovar tartibi odatda uch qismdan tashkil topgan: o’ng va jangovar aravalar va fillar bolgan. Afrika qabilalari yaxshi tayyorlangan yengil sol qanotlar (Numidiya otliqlari) va markazni tashkil etuvchi asosiy kuchlar (qolgan hamma qoshinlar).Rim va Karfagen hukmdorlarining bosqinchilik siyosati Sitsiliyada, keyin esa butun garbiy Orta Yer dengizi xavzasida hukmronlik qilish uchun kurashga olib keldi Qadimgi Rim armiyasining tashkil etilishi.
Rim davlati qadimgi dunyo davlatlari ichida eng qudratlisi hisoblangan. Rim armiyasining harbiy san‘ati ham qadimgi dunyoning harbiy san‘ati ichida yuqori darajadagi rivojlanish korinishida edi. Toxtovsiz bosqinchilik urushlari kop sonli qullarni yigishga olib keldi. Rim quldorlari qullarga qarshi kurashish va tashqi urushlarni olib borish uchun doimo shay bolgan kuchli va kopsonli armiya yaratdilar. Ma‘lumotlarga qaraganda Rimga m.a. 753- yilda asos solingan va oz mavjudligining birinchi asrlarida kichik bir shahar korinishida edi. Rim Appenen yarim orolining markazida joylashgan bolib, muhim strategik mavqeni egallagan. M.a. VI asrda Yunonistonda bolgani kabi Rimda ham hamma fuqarolarni mulklarining qiymatiga qarab besh toifali mulkdor guruhlarga boluvchi islohotlar otkazilgan. Aholining eng boy qatlami armiyaga chavandozlarni va ogir qurollangan piyodalarni (legionerlarni) yetkazib bergan Kambagallar yengil qurollangan piyodalar bilan armiyani ta‘minlagan. Beshinchi toifaga ham kiritilmagan fuqarolar proletariya deb atalgan. U xizmatga jalb qilinmagan, agar davlatga qarshi xavf kuchayib ketsagina xalq lashkarlari safiga chaqirilgan va davlat tomonidan qurol­yarog va oziq­ovqat bilan ta‘minlanganlar.
2. Punlar urushlarida harbiy san‘atning rivojlanishi. M.a. III asrning birinchi yarmida Karfagen qudratli davlatga aylandi. Karfagen shahri Afrikaning shimoliy qirgoqboyida, Tunis korfazi yarim orolida joylashgan. Ma‘lumotlarga qaraganda, Karfagenga m.a. 814- yilda qirgoqboyini finikiyaliklar tomonidan mustamlakaga aylantirilishi vaqtida asos solingan. Shimoliy Afrikaning qirgoqboyi chizigida katta yer mulkiga ega bolgan Karfagen davlati, Sitsiliya va Pireney yarim orolining katta qismida oz mavqeini ornatishga muvaffaq boldi va O’rta Yer dengizining garbiy qismida o’z hukmronligini ta‘minlashga erishdi. Rim respublikasi uchun jiddiy dushman paydo boldi. Karfagenliklar qudratli flot yaratishga muvaffaq boldilar. Karfagen qo’shinlari yollanganlardan iborat bolib, piyodalardan, otliqlardan tashkil topgan hamda armiya safida jangovar aravalar va fillar bolgan. Afrika qabilalari yaxshi tayyorlangan yengil otliqlarni yetkazib berganlar. Karfagen qoshinlarining jangovar tartibi odatda uch qismdan tashkil topgan: o’ng va so’l va markazni tashkil etuvchi asosiy kuchlar. Rim va Karfagen hukmdorlarining bosqinchilik siyosati Sitsiliyada, keyin esa butun garbiy O’rta Yer dengizi xavzasida hukmronlik qilish uchun kurashga olib keldi. Rimliklar karfagenliklarni punlar deb ataganlar, shundan keyin Karfagen bilan hamma urushlar Punlar urushlari deb yuritila boshlandi. Birinchi Punlar urushi o’zgaruvchan muvaffaqiyat bilan otdi va maglubiyatga uchragan Karfagenning Rim bilan sulx tuzishi asosida yakunlandi. Birinchi Pun urushlari strategiyasining xususiyati Orta Yer dengizining garbiy qismida hukmronlik qilish uchun kurash boldi. Bu urushning oqibatini rimliklarning dengizdagi galabasi hal qildi. Karfagen osha zamonning eng takomillashgan kemalariga va tajribali ekipajlarga ega bolgan.
M.a. 216- yildagi Kanna jangi. Rimliklarning nafaqat kuchsiz tomonlarini balki kuchli tomonlarini, ayniqsa Rim piyodalarining tashkiliy tartibi va jangovar konikmalarini e‘tiborga olib, Gannibal oz piyodalarini rimliklar namunasida qayta qurishga qaror qildi. Karfagen armiyasida legionlar tashkil etildi, uning piyodalari esa, birinchi janglar davomida koplab qolga tushirilgan olja qurollar bilan qurollandi. Bir oy davomida Karfagen armiyasi yangi jangovar tartiblarda jang olib borishga organdi. Muhim e‘tibor piyodalar va otliqlarning ozaro hamkorliklariga, qat‘iy hujumni olib borishga, jangovar tartiblarni takomillashtirishga qaratildi. Shunday qilib,Karfagen armiyasi Rim respublikasining markazida turib nafaqat dam oldi, balki orttirilgan jangovar tajribalardan kelib chiqib toligicha qayta qurildi va yangicha tartibda orgatildi. M.a. 216- yilda Kannada qadimgi dunyo tarixida muhim ahamiyatga ega bo‗lgan eng katta janglardan biri bolib otdi. Ikkita Rim armiyasi safida 16 ta legion bolib, ularda 63 ming piyodalar va 6 ming otliq mavjud edi. Karfagen armiyasi 40 ming piyodalar bor
Ikkinchi Puni urushi nima? Bu G'arbiy O'rta er dengizida hukmronlik qilish uchun Rim Respublikasi va Karfagen o'rtasidagi urushlar. Ular Birinchi Puni urushining (miloddan avvalgi 264-241) mantiqiy davomi bo'ldi. Unda Karfagen mag'lubiyatga uchradi va Sitsiliyadan mahrum bo'ldi. Ushbu urush tugagandan so'ng darhol yollanma qo'shinlar qo'zg'oloni boshlandi (miloddan avvalgi 240-238 yillar), bu Karfagen armiyasining asosini tashkil etdi.
Finikiya davlati katta qiyinchilik bilan bu tartibsizliklarni bostirishga muvaffaq bo'ldi. Ammo Rim ulardan foydalanib, Miloddan avvalgi 237 yilda Karfagendan Sardiniya va Korsikani tortib oldi. e. 23 yillik urush va yollanma qoʻshinlar qoʻzgʻolonidan zaiflashgan punliklar (karfagenliklar) rimliklarni qaytara olmadilar. Ular bu orollarning yo'qolganini tan oldilar va hatto harbiy xarajatlar uchun tovon sifatida Rimga tovon to'lashdi.
Sitsiliya, Korsika, Sardiniyaning yo'qolishi Karfagenning moliyaviy ahvoliga juda ayanchli ta'sir ko'rsatdi. Tijorat davlati boʻlgani uchun u yangi savdo bozorlarini izlay boshladi va eʼtiborini Pireney (Iberiya) yarim oroliga qaratdi. Karfagen Kengashi 104 Birinchi Puni urushida va yollanma qo'zg'olonni bostirishda o'zini ko'rsatgan bosh qo'mondon Hamilkar Barsaga vakolat berdi. Endi unga Pireney yarim orolida agressiv siyosat boshlash vazifasi yuklatildi.
Shundan so'ng, 9 yil davomida Gamilkar kuyovi Go'zal Hasdrubal bilan Ispaniyadagi Karfagen mulkini sezilarli darajada kengaytirdi. Ammo miloddan avvalgi 228 yilda. e. Hamilkar Barsa jang paytida daryoga cho'kib ketdi. Shundan so'ng, Hasdrubal to'liq hokimiyatni o'z zimmasiga oldi. Aynan u Yangi Karfagen shahriga asos solgan. U tezda G'arbiy O'rta er dengizidagi asosiy savdo portlaridan biriga aylandi. Xasdrubal Gamilkar Barcaning o'g'li Gannibalni unga yaqinlashtirdi. Miloddan avvalgi 221 yilda. e. Hasdrubal tug'ilishidan kelt bo'lgan qul tomonidan so'yilgan. Yangi Karfagenda so'yib, xo'jayinining qatl qilingani uchun qasos oldi. Shundan so'ng 25 yoshli Gannibal Ispaniyadagi qurolli kuchlarga qo'mondonlik qila boshladi.Otasidan u rimliklarga nisbatan nafratni qabul qildi va hayotini ularga qarshi kurashishga bag'ishlashga qasam ichdi. Gannibal Pireney yarim oroliga yaxshilab joylashdi va hatto Iberiyalikga uylandi. U Rim bilan urush qilishni orzu qilgan va uni boshlash va Rim Respublikasini mag'lub etish uchun har qanday bahona izlagan.
Urushning sababi Sagunt shahri edi. U erda iberiyaliklar va yunonlar yashagan. Shahar mustaqil bo'lib, Rim bilan do'stona munosabatlarni saqlab turdi. Gannibal o'z qo'shini bilan Saguntumni qamal qildi va 7 oylik qamaldan so'ng uni miloddan avvalgi 219 yilda bo'ron bosib oldi. e. Rimliklar bu mojaroga aralashmadilar, chunki ular Galllarga qarshi kurash bilan band edilar.
Biroq, Saguntum qulagandan so'ng, Rim Karfagen Rim respublikasi ittifoqchilariga hujum qilmaslik to'g'risidagi shartnomani buzganligini e'lon qildi. Miloddan avvalgi 218 yilda. e. Rimliklar rasman puniyaliklarga qarshi urush e'lon qildilar. Shunday qilib, miloddan avvalgi 218 yildan 201 yilgacha davom etgan Ikkinchi Puni urushi boshlandi. Ispaniyada (Iberiya) ellinistik dunyoning eng yirik armiyalaridan biri joylashgan edi. Uning soni 90 000 ta piyoda, 12 000 otliq askar va 37 ta urush filidan iborat edi. Bu ma'lumot qadimgi yunon tarixchisi Polibiydan olingan.
Bu kuch bilan Gannibal miloddan avvalgi 218 yilning bahorida Yangi Karfagenni tark etdi. e. va qirg'oq bo'ylab sharqqa ko'chib o'tdi. U Pireney tog'larini kesib o'tdi, Galliyani kesib o'tdi, mahalliy aholi bilan kichik janglar olib bordi. Yo'lda Gannibal qo'shinni 3 qismga bo'ldi. U ulardan ikkitasini yangi bosib olingan hududlarda qoldirdi va qolgan kuchlari bilan kuzda Alp tog'lariga yaqinlashdi.Xaritada Ikkinchi Puni urushi davrida Rim va KarfagenShu bilan birga, Rim floti Iberiya qirg'oqlariga suzib ketdi. Rimliklar Gannibal sharqqa ketganidan beri munosib qarshilik ko'rsatmaydi, deb ishonishgan. Ammo Rim legionerlari kuchli Karfagen bo'linmalariga duch kelishdi. Rimliklar puniylarning asosiy qismini ta'qib qilishga harakat qilishdi, lekin ulardan o'tib keta olmadilar va jangga qo'shila olmadilar.Mahalliy qabilalarning gidlari yordamida Gannibal Alp tog'larini kesib o'tdi. Ammo bu juda og'ir bo'lib chiqdi va ko'p odamlar halok bo'ldi. 28 000 piyoda, 6 000 otliq va 30 ta jangovar fil Italiya tuprog'iga qadam qo'ydi. Mahalliy Galli qabilalari puniylarni qo'llab-quvvatladilar va Karfagen hokimiyatini tan oldilar.Rim uchun Alp tog'larini bunday tez va muvaffaqiyatli kesib o'tish to'liq ajablanib bo'ldi. U Afrikadagi yaqinlashib kelayotgan kampaniyadan voz kechdi va Publius Scipio qo'mondonligidagi Rim legionlarini o'z erlariga bostirib kirgan karfagenliklarga qarshi tashladi. Miloddan avvalgi 218 yil noyabr e. sodir bo'ldi tarixiy jang Ticinda. Ushbu jangda rimliklar mag'lub bo'ldi va Scipioning o'zi og'ir yaralandi Shundan so'ng, barcha Gallar va Liguriyaliklar Gannibal tomoniga o'tishdi. Uning qo'shini 40 ming kishiga ko'paydi. Rim vahima qila boshladi. Senat Sitsiliyadan Semproniy Long qo'mondonligi ostidagi armiyani zudlik bilan chaqirib oldi. U o'z legionlarini Publius Scipioning mag'lubiyatga uchragan armiyasining qoldiqlari bilan bog'ladi va Gannibalga munosib qarshilik ko'rsatishga harakat qildi.Miloddan avvalgi 218-yil dekabrda katta jang boʻlib oʻtdi. e., tarixga Trebiya jangi nomi bilan kirgan. Gannibal yana g'alaba qozondi va rimliklar katta yo'qotishlarga duch kelishdi. Ular shimoliy Italiyani tark etishdi va puniyaliklar qishni kutish uchun Galliya erlariga joylashdilar.Gannibal qo'shinlarining Alp tog'lari orqali o'tishi Rim Senati esa qo‘l qovushtirib o‘tirmadi. Ikkinchi Puni urushi avj oldi va yangi saylangan konsullar