"Falsafa " fanidan glossariy Atamaning o’zbek tilidagi nomlanishi

“Falsafa “ fanidan glossariy

Atamaning o’zbek tilidagi nomlanishi	Atamaning ingliz tilidagi nomlanishi	Atamaning rus tilidagi nomi	Atamaning ma’nosi
Monizm	monism	monizm	falsafiy bilimning unda bitta asosiy prinsip bo`lishi bilan belgilanadigan tashkillashuv shakli bo`lib, bu prinsipga muvofiq ravishda falsafiy sistema mazmunan
Mavxumlashtirish	Abstraction	Abstraksiya	Bilish shakllaridan biri bo`lib,u narsalarning birqancha xossalarini vaular o`rtasidagi munosabatlarni fikran nazarda ajratib ko`satish.
Avtoritarizm (fikrnin gyakka xukum dorligi)	authoritarianism	avtoritarizm	Xokimiyat.Fikr yuitish usuli.Bunda asos fikrga boshqabarcha fikrlar bo` ysindiriladi.
Agnostisizm	agnosticism	agnostisizm	Bilishni inkor etuvchi ta’limot bo`lib,tabiat va jamiyat qonunlarini mohiyati imkoniyatlarini rad etib, bilmni voqelikka mosliginiisbotlash mumkin emasdeb hisolovchi ta’limot.
aksiologiya (kadriyat xakidagi ta’limot)	axiology	aksiologiya	Qadriyashunoslik-19asrning ikkinchi yarmida nemis olimiE.Gartman,fransuz olimi P.Lampilar tomonidan kiritildi.Insoniyat tomonidan to`plangan qadriyatlar to`g`risidagi bilimlar tizimi.
altruizm (uzgalar xakida begaraz qayg`urish)	altruism	altruizm	E goizmga qarama-qarshi axloqiy prinsip bo`lib,u boshqa kishilarga beg`araz xizmat qilishdan ,ularning baxt-saodati uchun o`z shaxsiy manfaatlarini qurbon etishdan iborat.Bu termenni fanga O.Kont kiritgan.
antropologiya (inson xakida ta’limot)	anthropology	antropologiya	Odamning paydo bo`lishi.evolyusiyasi,odam irqlari haqidagi ta’limot.
Antroposentrizm (inson borlik markazi)	anthropocentrism	antroposentrizm	Inson tabiat va jamiyatning eng oliy qadriyati degan g`oyaga tayanuvchi,olam markazi insonga asoslanadi deb hisoblovchi ta’limot.
asketizm (tarkidunyolik)	asceticism	asketizm	YUnoncha- aske -biror narsa bilan mashg`ul bo`lish,zohidlik,qanoat qilib yashash,moddiy boyliklardan imkoniyati boricha kamroq foydalanish tuyg`usiga asoslangan g`oY.
atribut	atribut	atribut	Lot.atribut-(baxsh etaman)-predmening eng muhim va zarur xossasi.
ongsizlik	unconscious	bessoznatelnoe	ongning genetik jihatidan talqini. Ongsizlik birlamchiligini bildirib u uziga xos xususiyatga ega ekanligini, inson faoliyati va hatti-harakatida muayyan darajada rol uynashini tan olishni taqozo etadi.
verifikasiya (xakikatni tajriba orkali aniklash)	verification	verifikasiya	Lot.verus-chin,fiko-bajaraman,aniqlaymandegan ma’noni anglatadi.20 asrda Vena to`garagi a’zolari tomonida kiritilgan tushuncha.Bu ta’limotga ko`ra xar qanday hukm yoki tushuncha faiat emperik (tajriba)sinovidan o`tgandagina haqiqiy hisoblanadi.
Vitalizm (xayotiy)	vitalism	vitalizm	Tirik tabiatning notirik tabiatdan sifat jixatdan farili ekanligi sh-risidagi,xayotiy jarayonlarni noorganik olam kuchlari va qonunlari bilan almashtirib bo`lmasligi,tirik jismlarda notiriklikda bo`mlmaydigan alohida olamlarning mavjud ekanligi to`g`risidagi ta’limot.
volyuntarizm (erk, erkinlik)	voluntarism	volyuntarizm	Falsafiy va psxologik oqim.U irodani birlamchi deb biladi.Bu atama 1883 yil F.r.Tenniyes tomonidan muomilaga kiritildi.Uning vakillari:SHopengauer,Duns Skottla
Gedonizm (lazzat, lazzatlanish)	hedonism	gedonizm	Huzur- halovatni anglatuvchi ushbu atamaetika nazariyasidagiaxloqiy talablarni asoslash tamoyili bo`lib,unga ko`ra, huzur- halovat keltiruvchi va azob uqubatdan qutqazuvchinarsa yaxshilik deb,azob uqubat esa yomonlik deb qaraladi.
gilozoizm (xayotni moddiy asosi)	humanism	gumanizm	Lot.-lazzatlanish ma’nosini anglatib,lazzatlanib umr kechirish inson xayotining mazmunidegan qarash asosidagi g`oya va turmush tarziga intilish.Qad.YUnonda Aristan va elinur G. Asoschilar hisoblanadi.
deizm (xudoni ikki yoklama talkini)	deism	deizm	Ma’rifatchilik davrida yoyilgan diniy-falsafiy qarash.Asoschisi Lord CHerber.Unga ko`raXudo olamni yaratib,unda ishtirok etmaydi voqea-hodisalarning qonuniy kechishiga aralashmaydi.
Demokratiya	democracy	demokratiya	Xalq xokimiyati,fuqorolarning ozodligi,tengligi tamoyillarini e’lon qilishga asoslangan siyosiy tuzum shakli.
determinizm (xal etuvchi)	determinism	determinizm	Belgilash ma’nosini anglatib,hodisalar fazo va vaqtda o`zaro aloqadorligining xarakteri,xususiyatlari va moxiyatini turli nuqtai nazardan talqin Uning asosida muayan xodisalar o`rtisidagi aloqadorlikning Qonuniyatli,zaruriy va sababiy ravishda ruy berishini,xodisalarning hoz. =olati,ularning avvalgi xolati bilan uzviy bog`liqligini etirof etadi.
definisiya (tariflash)	definition	definisiya	Tushunchaning mazmunini ochib beruvchi mantiqiy amal.Ta’riflash vositasida tushunchada aks etgan predmetning muxim belgilarini ko`rsatish,tushuncha ifoda etgan so`zning ma’nosini ochib beriladi
dialektika (baxs, munozara)	dialectic	dialektika	grek tilida baxs va suhbatlashish san’ati degan ma’noni anglatadi. Antik dunyo faylasuflari uni haqiqatga erishish yo`li va usuli sifatida talqin etganlar.
dogmatizm (kotib kolgan fikr)	dogmatism	dogmatizm	yunoncha kotib kolgan ma’nosini anglatib, konkret shart-sharoitlarni hisobga olmay qo`llaniladigan qoida, prinsip, fikrdir
dualizm (ikki asos)	dualism	dualizm	olamning asosida ikkita asos, ya’ni modda va materiya bilan birga ruh va g`oya, ya’ni ideya yotadi deyuvchi qarash. gnostisizmning asosiy yo`nalishi, bu oqim tarafdorlari moddiy va ruhiy dunyo o`rtasida mustahkam chegara mavjud deb ta’kidlaydilar. Ular ta’limotida materiya hamma vaqt yovuzlik timsolidir. Bundan ular xudo hech mahal moddiy dunyoni yaratishi mumkin emas, deb hisoblaydilar.
idealnoye (tasavvur etish)	perfect	idealnoe	Keng ma’noda :u yoki bu narsa,xodisaning eng yaxshi,eng qadirli,eng mukammal xolati.
g`oya, fikr	the idea	ideya	Borliqdagi narsa va hodisalarni fikrda aks ettirish shakli bo`lib,unda olamni bilish va amaliy tarzda o`zgartirish maqsadlari,ularga erishish yo`llari va vositalari haqida ma’lumotlar mujassamlangan,anglangan mohiyat.
irrasionalizm (ongdan tashkarida)	irrationalism	irrasionalizm	Aqilsiz,ongsiz ma’nolarini anglatib,ikki ma’noda qo`laniladi:1.-bilish mumkin emas degan ma’no,muxolifi bo`lgan fal.-fiy tamoyil xususiyatida ketadi.2.-u inson ruxiy faoliyatining rasionallik doirasidan tashqariga chiquvchi xilma-xil jixatlarinibirinchi o`ringa qo`yuvchi turli falsafiy tizim yo`nalishlarni birlashtiradi.
Konvensionalizm (kelishuv, bitim)	conventionalism	konvensionalizm	shartnoma,bitim ma’nolarini anglatuvchi bu atama matematika,fizika vab. Tabiy-ilmiy konsepsiyaga ko`ra,ilmiy tushunchalar va naz-yalarobektiv olamning in’ikosi emas,balki olimlar o`rtasi dagi bitim,kelishuvning maxsuli deb biladilar.Asoschisi A.Puankare.
Kreasionizm	creationism	kreasionizm	Lot.(yaratish, bor kilish) -dunyoni xudo tomonidanilohiy qudrat orqali yo`qdan bor qilinishi haqidagi diniy ta’limot.
materializm(falsafiy okim:olamni moddiy asosini birlamchi deydi)	materialism	materializm	olamning asosida materiya, ya’ni moddiy narsalar yotishini e’tirof etadigan, moddiylikni ustuvor deb biladigan ta’limot
materiya (moddiy narsa)	Matter	materiya	Moddiy obektlarga xos xususiyatlarni umumiy tarzda ifodalash uchun qullaniladigan falsafiy tushuncha bulib, obektiv borliqni real shaklini ifodalaydi.
metafizika(fizikadan keyin turuvchi)	metaphysics	metafizika	grekcha so`z bo`lib, lug`aviy ma’noda «fizikadan keyin» degan mazmunni ifodalaydi. Bu tushuncha, falsafa tarixida birinchi marta, Qadimgi YUnonistonning buyuk faylasufi Aristotelning «Ilk falsafa» deb atalgan asarlariga nisbatan ishlatilgan.
metod (izlanish usuli)	Method	metod	yunoncha bilishning yuli - ilmiy bilish, ilmiy tadqiqotning usulidir.
metodologiya (metodni urganuvchi ta’limot)	methodology	metodologiya	Biron fanda tadbiq etiladigan tadqiqot usullarining majmui. Ilmiy bilim va dunyoni uzgartirish metodi haqidagi ta’limot.
mifologiya (afsona, rivoyat xakidagi ta’limot)	mythology	mifologiya	Ibtidoiy davr kishilari ongi va tushunchasida inson, tabiat, jamiyat va koinotning paydo bulishi bilan bog`lik voqealar, shuningdek, tabiat va jamiyat hodisalarining aks shakli.
naturalizm	naturalism	naturalizm	tabiylik,soflik ma’nolarini anglatib,falsafada tabiatni insonga,insonning tabiatga munosabatini tushuntirish va izohlash majmui.
nominalizm(nomlanish, ismlanish)	nominalism	nominalizm	lotincha nomina - ism, nom ma’nosini anglatadi. Sxolastik falsafa. Nominalistlar fikricha, universaliylar haqiqatda emas, balki faqat tafakkurda mavjud. O`rta asrlarda nominalizm sxolastikaning realizm bilan munozarasi natijasida kelib chiqqan edi. Lekin nominalizmning asosiy tezisi qadimgi yunon faylasuflari Antisfen va Stoiklar tomonidan ilgari surilgan bulib, ular Platon g`oyalarini tanqid qilgan edilar.
noosphere	noosfera (akl, zakovat sferasi)	noosfera	Fransuz olimi e.Lerua tomonidan fanga kiritilgan.o`simlik va hayvonat olamini qamrab oluvchi ,biosfera uzra amal qiluvchi erning fikrlovchi qatlami.
ontologiya (borlik xakidagi ta’limot)	Ontology	ontologiya	Falsafaning borliq to`g`risidagi fundamental tamoyillarini urganuvchi soxasi
rasionalizm (aklilik xakidagi ta’limot)	rationalism	rasionalizm	Aqlga odamlarning bilish va xulqining asosi ,deb qaraydigan fal-iy yo`nalish.
relyativizm	relativism	relyativizm	Nisbiylik xakidagi falsafiy talimot.inson bilishining nisbiyligini,shartligini mutloqlashtiruvchi falsafiy konsepsiY.Haqiqatniy nisbiyligini ta’kidlovchi qarashlar ham relyativizm deyiladi..
rigorizm	Rigorism	rigorizm	Qa t’iyat,keskin ma’nolarini anglatib,ma’lum prinsipni xulq,fikr,ayniqsa axloqiy munosabatlarni qa t’iyat bilan amalga oshirish.
sekulyarizasiya	secularization	sekulyarizasiya	Dunyoviylik-ma’nosini bildirib,Yevropada uyg`onish davrida keng tarqalgan qarash.Unda ijtimoiy xayotning barcha soxalarida ,inson ongi va faoliyatida dunyoviylik ta’siriningkuchayib borish jarayoni aks ettiradi.
sensualizm	sensationalism	sensualizm	his,sezgi ma’nolarini anglatib,obektiv reallikdagi narsa va xodisalar aloqadorligini va o`ziga xos xususiyatlarini bilishda hissiy bilishning rolini mutloqlashtiradigan fal-y ta’limot.
skeptisizm (shubxalanuvchi)	Skepticism	skeptisizm	Muxokama qilish,taqdim qiluvchi ma’nolarini anglatuvchi atama yoki falsafiy oqim bo`lib,shubxani tafakkurning tamoyili sifatida ta’kidlaydi,haqiqatning ishonchliligiga shubxa bildiradi.
solipsizm (yagona, tanxo)	Solipsism	Solipsizm	Subektiv idealistik nazariY.U faqat inson va uning ongi mavjuddir,obektiv olam ,shu jumladan ,odamlar ham faqat subektning ongida mavjud deb hisoblaydi.
sofistika	Sophistry	sofistika	Moxir,so`zamrl,donishmand a’nolarini anglatib,qad.YUnonda mil.avval 5-asrlarda shakillangan oqim.
substansiya	Substance	substansiya	olam va dunyodagi narsalarning mohiyati to`g`risidagi fikr tushunilgan.
substrat	substratum	Substrat	To`shama,negiz ma’nolarini anglatib,borliqning eng quyi va asosiy qatlami tushiniladi.
sxolastika	Scholasticism	sxolastika	diniy falsafaning asosiy yunalishlaridan biri. Mazkur ta’limot iloxiyotga asoslanib, diniy aqidalarga falsafiy yondashgan. Sxolastika aslida, o`rta asrlarda g`arbiy evropada rivojlangan. Biroq keyinchalik, mazkur termin SHarq falsafasiga nisbatan ham ishlatila boshlandi.
ssiyentizm	scientism	ssientizm	(lot scientia — fan) ya’ni fan mavjud barcha ijtimoiy muammolarni hal etishi mumkinligini ilm-fan taraqqiyotining doimiy ijobiyligini asoslovchi falsafiy dunyoqarash. Ssiyentizm g`oyalari, neopozitivizm, texnologik determinizm kabi ta’limotlarning asosini tashkil etadi..
teologiya	Theology	Teologiya	.Xudo to`g`risidagi fan.Xudo ,uning sifatlari,belgilari,xususiyatlari to`g`risidagi diniy-fal-y ta’limot.
texnokratizm	technocratism	texnokratizm	YUnon.texnika-san’at,ustalik,kratos-xokimiyat so`zlari birikmasidan iborat atama texnik mutaxassislarning ilmiy bilimiga asoslangan,butun jamiyatning manfaatlarini himoya qiluvchi siyosiy hokimiyatning o`rnatilishi haqidagi sosiologik konsepsiY.
Qonun	Law	zakon	Dunyoning mavjudligi ana shunday botiniy va zohiriy o`zgarishlarning abadiy takrorlanib turishidan iboratdir. Bu takrorlanishlar esa o`z mohiyati va xususiyatlarini saqlab qolganliklaridan qonun va qonuniyat tusini olgan.
Eklektika	Transcendental	transsendentalniy	yunoncha tanlayman degan ma’noni anglatadi. Turli qarama-qarshi nazariyalarni, qarashlarni aralash-quralash qilib yuboruvchi tafakkur usuli.
Haqiqat	Right	istina	inson bilimlarida borliqning to`g`ri in’ikos etishi, predmet va xodisalar asli qanday bo`lsa ularni inson o`z miyasida huddi shunday in’ikos ettirgan bilimlaridir
fatalizm	Fatalism	Fatalizm	Butun olam,jumladan,insonning hayoti oliy iroda tomonidan tole,taqdir sifatida azaldan belgilab qo`yilganligi to`g`risidagi ta’limot.
fenomen	Phenomenon	Fenomen	xozirgi zamon falsafasidagi va madaniyatidagi asosiy oqimlardan biri.
Futurologiya	Futurology	futurologiya	Kelajak haqidagi ta’limot bulib,ilmiy faktlar asosida kelajak manzaralari prognozlanadi.
Sivilizasiya	Civilization	sivilizasiya	Jamiyat erishgan moddiy va ma’naviy daraja,uning faqat insonga xos suniy olamni moddiy va ma’naviy jixatdan takomillashtirishda muvaffaqiyatlari ko`rsatkichi.
Element	Element	element	sistema strukturasini tashkil kilgan, nisbiy mustaqillikka ega bulgan tuzilmadir.
evdemonizm	eudemonism	evdemonizm	YUnoncha so`z bo`lib,axloqda baxt,baxtiyorlik ma’nosini bildiradi.
egoizm	selfishness	egoizm	O`z menini xar jixatdan ustun qo`yishga qaratilgan ta’limot.
Ekzistensiya	Existence	ekzistensiya	lotincha olingan bulib «mavjudlik», «mavjudbulmok», degan ma’noni anglatadi. Dastlab vatani Rossiya bulgan (Berdyayev, SHestov) keyinchalik Germaniyada keng rivojlandi
tizim	Sustem	sistema	borliqdagi uzaro bog`lik, muayyan tartibdagi bir-biriga ta’sir va aks ta’sir qilib turuvchi narsalar, xodisalar va jarayonlarning qonuniyatli birligidir.
Struktura	Structure	struktura	sistemani tashkil etgan narsalar, xodisalar va jarayonlarning tartibi, tuzilish, tarkibi, joylashishi va ifodalanishidir.