Фалсафа. 12 Мавзу. Ислом таълимоти асослари. Исломдаги мазҳаб ва йўналишлар маърузачи: фалсафа фанлари доктори, профессор Исмоил Саифназаров

Хорижийлар – исломдаги илк радикал оқим

Ислом суннийлигидаги оқим ва йўналишлар, кўринишлари ва ғоялари

• 1. Ҳанафийлик мазҳаби. Асосчиси Муҳаммад Ханафия(Имом Аъзам) (699-767):
• 1) Фиқҳнинг 4 манбаи: 1) Қуръон; 2) Сунна ва фикр фақат саҳиҳ ривоятлари асосидаги; 3) Ижмоъ (иттифоқ); 4) Қиёсга таянади.
• 2) Ғусл (чўмилиш)да 3 та фарз: оғизни чайқаш, бурунга сув олиб ташлаш ва бутун жасадини ювиш. Чунки оғиз билан бурун ташқи аъзолар ҳисобланади.
• 3) Илм йўлини тутиш ғояси устувор.
• 4) Ихтилофлар аниқлаштирилган.
• 5) Ақоид (ақида) муаммоларини ақлий ва фалсафий далиллар билан исботлаш, яъни илмига берилиш йўлидан эмас, балки фиқҳ (ҳуқуқшунослик) илми ва унга тегишли фанларни ўзлаштириш орқали одамларга хизмат қилиш ва уларнинг ҳаётий муаммоларини ечишни устун билган.
• 6) Фиқҳни тартибли усулга келтириб, барча дунёвий масалаларда фойда ва зарар кўришда соғлом ақида таълимотини шакллантириш.
• 7) Ҳанафия бир неча васиятнома “Муснад” номидаги ҳадис тўпламлари, “Фиқҳи акбар” номли ақоидга доир асарлар қолдирган.
• 8) XI асрда Ҳанафийлик Шарқу Ғарб, шимолу жанубга ўз нуфузини ўтказди. Аббосийлар, Сомонийлар, Қорахонийлар, Ғазнавийлар, Салжуқийлар, Мамлуклар, Темурийлар, Бобурийлар, Шайбонийлар давлатлари ва Усмонийлар империяси томонидан расмий мазҳаб сифатида қабул қилинди.
• 9) Кўпинча суд ишлари ушбу мазҳаб асосида олиб борилади.

• 2. Моликийлик мазҳаби. Асосчиси Имом Молик (713-795):
• 1) Мадинадаги ҳуқуқ мактабига таяниб мазҳабга асос солган. Унинг машҳур “Ал-Муватто” китоби моликийлик мазҳабининг асоси. Ҳадис услубини қабул қилади.
• 2) У оят, ҳадис ва ижмоъага асосланиб ҳукм чиқарган. Унинг илмий-ҳуқуқий тафаккури кўпинча тўғри ва уйғунлашган. Ҳанафий мазҳаби каби урф-одатларни тан олади ва илоҳий қонунлар билан уйғунлаштириш йўлини тутади. Ушбу мазҳаб Испанияда кенг тарқалган.

• 3. Шофиийлик мазҳаби. Асосчиси Имом Шофиий (767-820):
• 1) Ғуслда фарз битта-бутун жасадни ювиш. Оғиз-бурун бу зот наздида ички аъзолар ҳисобланади.
• 2) Бу мазҳабда қиёс ва раъй чеклаб қўлланади, Қуръон ва суннани ягона манба деб билади.
• 3) Ҳадис ёки ижмоъга таяниб иш кўриш мумкинлиги айтилади.
• 4) Фиқҳ бўйича унинг машҳур асари “Китоб ал-Умм” (Она китоб, яъни асосий китоб) ва усул-ул-фиқҳ бўйича “Ар-Рисола” асари Шофиий мазҳабининг асосий манбаи ҳисобланади.
• 5) Олимлар ижмоъсини (иттифоқини) рад қилди, лекин шофиийлик мактабининг истеъдодли олимлари ижмоъни қабул қилишга мажбур бўлди.