Falsafa 13-seminar bo’yicha topshiriqlar mavzu: "etika" fanining predmeti va jamiyat hayotidagi ahamiyati

Etika kategoriyalari, tamoyillari. Avval biz axloqiy hissiyotlarni axloqiy anglash uchun muayyan ma’noda materialdir. Bu haqda mumtoz faylasuflar ham e’tiborga sazovar fikr bildirganlar. Chunonchi, buyuk ingliz mutafakkiri Jon Lokk, tushunchada nimaiki bor ekan, u bundan avval hissiyotda mavjud bo’lgan, deb ta’kidlaydi. «Tabiat qonuni borasidagi tajribalar» asarida u shunday deb yozadi: «Agar hissiyotdan aqlga narsalar qiyofasi etkazib berilmasa, u holda tafakkur uchun hech qanday material berilmagan bo’ladi va aql bilishin taraqqiy ettirishi borasida tosh, yog’och, qum va hokazo qurilish materiallarisiz me’mor bino qurishda qanchalik ish qila olsa, shunchagina ish bajara biladi». Aqlni ideallashtirish, xissiyotni ikkinchi darajali omil sifatida talqin etish, afsuski, Lokk va unga o’xshash ba’zi mutafakkirlar fikrlarini xisobga olmaslik keyingi davrlarda, ayniksa, kuchaydi. Gegel singari faylasuflar esa butun borliqni mantiqiylashtirish yo’lidan bordilar. Lekin XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, G’arb allomalari bu yo’lning ko’p jihatdan yanglish ekanini angladilar. XX asr mutafakkirlari, ruhiy tahlil falsafasidagi yangi freydchilik oqimining atoqli namoyandalaridan biri Кarl Yung shunday deb yozadi: «G’arb kishisi» ruhiy («psixologik», so’zini eshitganida, uning uchun «u shunchaki ruxiy» tarzida jaranglaydi. Uning uchun «psixe» - kalb qandaydir, achinarli darajada kichik, e’tiborga noloyiq, shaxsiy, sub’ektiv v.h... Shu sababli «ruh» (qalb) o’rniga «aql» so’zini ishlatishni ma’qul ko’radi...» Boshqa bir o’rinda: «... barcha metafizik mulohazalar uchun ijodiy zamin aynan qalbning (ma’naviylikning) ko’zga ko’rinmas, etishib bo’lmas tarzdagi in’ikosi hisoblangan ongdir...», degan fikrni bildiradi. Darhaqiqat, «yurak va aql», «hissiyot va ong» bahsida G’arb, ayniqsa, bizning XX asrda, so’zsiz, birinchilikni aqlga, ongga beradi. Yuqoridagi kabi fikrlar istisnoli hollardir. Shu bois etika nuqtai nazaridan muhabbat haqida gap ketsa, uni hissiyot, deb yana buning ustiga, ta’riflash qiyin bo’lgan tuyg’u, deb ataydilar va uni tushuncha tarzida olib qarashdan cho’chiydilar. Vaholanki, muhabbat aynan ahloqiy hissiyot va etikaning bosh mezoniy tushunchasidir._________________________________________________________Muhabbat bosh mezoniy tushuncha sifatida deyarli barcha asosiy tushunchalarda va tamoyillarda o’z «hissa»siga ega. Na ezgulikni, na yaxshilikni, na vataparvarlikni, na insonparvarlikni muhabbatsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Shuni aytish mumkinki, muhabbat - insonni tashqi va tarnssendentral olam bilan bog’lovchi, uni yolg’izlikdan olib chiqadigan buyuk kuch. Muhabbatning ob’ekti doimo go’zallik, manfaatsiz go’zallik. U - Allohmi, Vatanmi, yormi - muhabbat egasiga undan-da go’zalroq narsa yo’q. Ayni paytda bir ob’ektni sevgan kishi boshqa ob’ektlarni ham sevmasligi mumkin emas. Deylik, yorga bo’lgan haqiqiy muhabbat Vatanga, insoniyatga bo’lgan muhabbatni inkor etmaydi, aksincha, barqaror qiladi. Zero «o’z-o’zicha», yakka, «xudbin» muhabbatning bo’lishi mumkin emas. Inson o’zi o’zgaga aylanganida, o’zgani o’ziga aylantira olganida haqiqiy muhabbat egasi hisoblanadi. Mana shu ob’ekt bilan sub’ekt orasidagi farqning yo’qolishi eng buyuk, eng mukammal lazzatdir. Buni mavlono Fuzuliy nixoyatda go’zal kilib, bir baytda shunday ifodalaydi: Ishqdir ul, nasha’i komilkim, andandir mudom

Mayda tashviri harorat, nayda ta’siri sado.

Кomil nash’a, komil lazzatga faqat komil insongina erisha oladi. Demak, muhabbat inson ahloqiy hayotining cho’qqisi, komillik belgisidir. Shu bois haqiqiy muhabbat egalari yoshlar tomonidan doimo axloqiy ideal tarzida qabul qilinadi: Farhod va Shirin, Romeo va Juletta, Otabek va Кumush h.k. ___