Фалсафа 2-семестр Ражаббоев Равшанбек

Исо Масиҳни тушунтириш учун пюстиклар докстизм ҳақида-ги таълимотни ишлаб чикдилар. Бу таълимот бўйича материя-ёвузликдир. Шунинг учун мутлақ маънавий пок зот бўлган Исо материя билан кушилиши мумкин эмас. Одам шаклида Исо фақат шарпа бўлиб, у1шнг моддийлиги фақат тасаввур қилини-ши мумкин, ёки Масиҳ Исонинг одам сифатидаги танасига жуда қисқа вақтда, яъни чўқиниши ва хочга тортилтунтача вақтда кирган. Шундан кейин Худо — Исо танани ташлаб кет-ган, хочда эса Одам — Исо ўлган. Исонинг асосий вазифаси инсонга шундай махсус билим бериш бўлганки (гнозис), у ёрдамида акд кучи билан ўзини қутқара олсин.
Гностиклар одамнинг руҳи бўлмиш жошшнг қутқарилиши-ни динга ншониш билан боғланишига ишонганлар. Лекин шу билан бирга алоҳида билим (гнозис) борки, Исо уни тор дои-радаги олим мақомидаги одамларга берган. Буни эса инсон қутқарилшцшшнг энг гаъсирчан усули лсб ҳисоблаганлар. Улар-
нинг таълнмотича, фақат алоҳида билимга эга бўлган иневма-тиклар (пневма — «руҳ») ва эътиқодга эга бўлган руҳшунос-ларгина самога кўтарила оладилар. Бошқаларга эса у ерда жой бўлмаганлиги учун абадий азоб-уқубат насиб зттан. Бу таълимот бўйича, инсон танасининг тирилиши мумкин эмас. Тана мод-дий ва у келгусидаги ҳастдан маҳрум экан, одамла икки имко-ният қолади. У ё ўз танаси хоҳишларини аёвсиз жиловлаб тури-ши керак, ёки ахлоқсизликка юз ўгириши керак. Гностицизм-нинг Сурия мактабини Сабурнин, Мисрда Василид ва Марки-он бошқарган.
Маркион 140-йилда ўз она шаҳри Понтни ташлаб чиқиб, Римга келади. У ерда ўз издошлари.билан бу таълимотни жуда кўп одамлар орасида сяди. Шунинг учун Маркион гностицизм-га эргашган, деб черковдан ҳайдаладй. Черков гностицизм таъ-лимотини кескин қоралайди, чунки бу таълимот икки худони, яъ!ш Тавротга мансуб бўлган ёвуз худони ва Инжилга мансуб эзгу худони тан оларди. Бу иарса антисемитизмга олиб келарди. Гностицизм инсоният жабр-ситамли ўлимини ва Исонинг жис-моний қайта тирилишини инкор қиларди. Гностиклар факдт танланган одамларгина самода худо билан яшаб лаззатланади-лар, деган таълимоти билан маънавий фахр уйғотардилар. Улар инсон танасининг келажакдаги истиқболини инкор этардилар. Бу масалада улар қадимги юнон мифологиясига ва 4>алсафаси-га яқин эдилар. Гностиклар томонидан ишлаб чиқилган тарки-дунёчилик (аскетизм) ўрта асрларда аскетикча ҳаёт тарзини тарғиб қилиб монийчиликни вужудга келтирди.
Гностицизмга нисбатан яқин бўлган таълимот монийчилик (манихеизм)дир. Унга Моний исмли шахс (216—276) асос сол-ган. У Мессопотамиядан келиб чиққан бўлиб, Ш асрнинг ўрта-ларида ўз фалсафий таълимотини яратди. Моний христианлик-ни, зардуцгтийлик ва бошқа шарқ халқлари динларини ўзига хос тарзда бирлаштириб, дуалистик диний-фалсафий таъли-мотни юзага келтирди. Унинг таълимотича, дастлабки одам шун-дай бир мЪҳиятдаги илоҳий нурланиш натижасида вужудга кел ганки, бу моҳият, ўз навбатила ундан юқорироқ илоҳий нурла-ниш босқичидан ўтган. Ёруғлик оламининг эгасига зулмат ола-мининг эгаси қарши турали. Бу зулмат олами ҳокими дастлабки одамни алдай олганки, натижада уида еруғлик ва зулмат му-жассамлашган. Инсонниш жони ёруғлик оламидан келиб чиқ-қан, лекин инсои таиаси уни зулмат олами билан боғлаб тура-ди. Жон нурининг инсои танасининг қуллигидан қутулиши ин-соннинг қутқарилишидир. Бу нарса фақат яхшилик, ажралиш билан амалга ошади. Комил инсонлар дарвешона ҳаёт кечириб, маълум маросимларни амалга оширадилар. Бу маросимлар эса ёруғликнинг қўшилиши жараёнила муҳим роль ўйнайди, деб ҳисоблаганлар. Бошқа одамлар эса монийчилик руҳонийлари-нинг зарур эҳтиёжларини қондириш учун уларга ёрдам берган-лар. Бу туфайли эса улар ўзларининг қутқарилишлари учун ҳам ҳаракат қилганлар. Монийчилар шу даражада дарвешона ҳаст ксчирганларки, ишқий муносабатни ёвузлик, деб ҳнсоблаган-лар ва никоҳсиз ҳаётни тарғиб қилганлар.
Монийчилик Моний Эронда ўлдирилгандан кейин ҳам кўп вақт сақланиб қолди. Ҳатто йирик христиан илоҳиётчиси Авгус-тин ҳам ҳақиқатни топиш билан шуғулланиб, 12 йил монийчи-ликка шогирл тушган. Ксйинчалик Августин ўзининг ана шу қарашларини инкор қилиш учун жуда кўп куч сарфлаган.