Фалсафа 2021 №3. p65

55
Philosophy and life / ¹ 3 (14) 2021
davrgacha umumiy qarashlar, harakatlar va an’analar asosida faoliyat ko’rsatib kelayotgan
sufiylar dunyosini alg’ov-dalg’ov qilib tashlash bilan birga ularni ikki lagerga bo’lib tashladi
[Sh.Sirojiddinov, 2021: b. 31-36].
Bizning nazarimizda, - borliqning ibtidosi, ya’ni ilk mohiyati, asosi ilohiy manbaalarda
Xudo deb topilgan bo’lsa, bu hozircha boshqa yondashuvlardan ancha aniqrog’i. Borliqning
ichki mazmuni, xossalari, o’zgarish jarayonlari bilan bog’liq jarayonlar, ularni
qonuniyatlari bilan materialistik tadqiq qilayotgan fan sohalari bir qarashda borliqning
ilk ibtidosidan ancha yiroq.
Yassaviyning ilohiyotida borliq va mohiyat, javhar, ibtido masalalari Navoiy asarlari
va qarashlarida davom etadi hamda mukammallashadi. Shu jihati bilan ham Yassaviy merosi
Navoiyning umuman ijodiy faoliyatidagi manba va nazariy-uslubiy asos hisoblanadi.
Yassaviyning xizmati shundaki, u juda ko’plab tasavvufiy istiloh va tushunchalarni
turkiylashtirdi. Bu xizmatlarini Navoiy “Nasoyimul muhabbat ” va boshqa o’rinlarda e’tirof
etgan va katta baho bergan. Umuman, Yassaviy e’tiqodda ham pir hisoblanadi – Navoiy
Yassaviya tariqati, Naqshbandiya sulukiga e’tiqod qiladi [I.Haqqulov, 1993: b. 18-20].
Bizning nazarimizda, orifona va shoirona yondashuvlar ko’pincha borliq, olam bilan
bog’liq masalalarda mustaqil fikrlarni she’rda, g’azalda isyon tarzida ifodalash shakli edi. Bu
talqin ko’p hollarda fojiali yakun topgan. Sufiyni olam va borliq, umuman boshqa falsafiy va
e’tiqodiy savollarni Quroni Karimga zid yoki rad etish holatini, faqatgina, zikr, shataxot
holati bilan izohlansa u omon qolgan. Boshqa hollarda qatl qilinganligini ko’rish mumkin.
“Lison ut-tayr” falsafasini tushuntirishdan boshlagan ma’qul ko’rinadi. “Farhod va
Shirin”da:
Àjab suratki bir naqqoshi mohir,
Bo’lur yuz nav’ surat birla zohir.
Shuhudi aql darkidin mubarro,
Vujudi dark (idrok)shu’bidin muarro[À.Navoiy, 1991: b. 11].
Shuhudi (ko’rish, mushohada) aql darkidin mubarro (idrok qilib bo’lmaydi),
Nishoni benishonliqdin yiroqroq,
Makoni bemakonliqdin qiroqroq.
Àzaldin behad oshib ibtidosi,
Àbaddin asru toshib intihosi[À.Navoiy, 1991: b. 11].
Bu satrlarda ham, Àlloh butun moddiy, nomoddiy olamning ibtidosi, asosiy javhari,
moyasi ekanligi ifodalangan. Shuningdek, makoni bemakonlikdan qiroqroq, ya’ni islomiy
ta’limotda lomakon, makondan tashqarida kabi masalalar badiiy tarzda, bu mo’’jizotlar
aql bilan anglab yetib bo’lmaydigan ilohiy asrorligi aytiladi.
XULOSA
- Vahdat ul-vujul ta’limoti Islom dini uning olam va borliq bilan bog’liq qarashlari
zaminida shakllangan va takomillashgan;
- Ta’limot boshqa barcha falsafiy qarashlar kabi bahs-munozara va ixtiloflardan iborat;
- Navoiy falsafasiga kelganda uning vahdoniyat va olamning yagona mohiyati Olloh
degan tasavvufiy ta’limot tarafdori ekanligini anglash mumkin;

---