Фалсафа асос doc
Download 1.03 Mb. Pdf ko'rish
|
falsafa asoslari
|
Uchinchi savol. Ma‟naviyatning milliy va umuminsoniy jihatlari bir - biri bilan uyg„unlikda
mavjuddir. Bu uyg„unlik ma‟naviyat tarkibiga kirgan unsurlarda milliy va umuminsoniy jihatlarning 75 uzviy bog„liqligi bilan izohlanadi. Jumladan, ahloq, san‟at, din singari ijtimoiy hodisalarga ham milliy, ham umuminsoniy jihatlar mavjud bo„lib, ularning mutanosibligi ma‟naviyatga milliylik va umuminsoniylik mutanosibligini belgilaydi. Shuning uchun ham ma‟naviyatdagi milliylik va umuinsoniylik nisbati uning tarkibidagi ahloq, san‟at, mafkura singari hodisalarda shu jihatlar-ning qanday mutanosiblikda ekaniga bog„liq. O„zbeklar ahloqidagi oriyat, diyonat, kattalarga hurmat, mehmondo„stlik kabi sifatlarga ularning ruhiyatidagi samimiylik, insof - bag„rikenglik, sharmu - hayolik jihatlari, milliy adabiyot va san‟ati qo„shilib, o„zbek ma‟naviyatining o„ziga xos xususiyatlarini shakllantiradi. Sho„rolar hukmronligi davrida o„zbek milliy ma‟naviyatining hayotbaxsh sarchashmalarini halq tarixidan uzib qo„yishga, sun‟iy baynalmilallash-tirishga harakat qilindi. Markazning millat va halqlarni bo„lib tashlash va hukmronlik qilish siyosati natijasida halqimiz ichida boqimandalik kayfiyatlari kuchaydi. Milliy istiqlol qo„lga kiritilgandan keyingina bu salbiy sifatlardan qutulish va milliy ma‟naviyatning o„zagi bo„lgan milliy g„oya va milliy mafkura atrofida halqni jipslashtirish imkoni tug„ildi. Jamiyat taraqqiyotida ma‟naviyatning o„rni naqadar muhimligini shundan ham bilish mumkinki, bu taraqqiyot o„zaro uzviy bog„langan ikki jarayon, ya‟ni moddiy ishlab chiqarish va ma‟naviy boyliklar ishlab chiqarishning birligidan iborat. Jamiyatning iqtisodiy taraqqiyoti va ma‟naviy yuksalish o„rtasidagi bog„lanishini olim va faylasuflar turlicha izohlaganlar. Iqtisodiyot va ma‟naviyatning o„zaro bir - biriga bog„liqlik darajasi, ular o„rtasidagi o„zaro ta‟sirning har bir yo„nalishidagi kuchi va davomiyligi turli davrlarda turlicha bo„lgan. Qadimgi Yunoniston va Rimda ma‟naviyatning yuksak cho„qqilarga ko„taril- ganini hamma biladi, shu bilan birga shu davrda bu hudud iqtisodiyoti o„sha davr jahon taraqqiyotining eng yuksak cho„qqisiga ko„tarilgan. Movarounnahr tarixida ham ma‟naviyat va iqtisodiy taraqqiyotning inqirozga uchraganini ko„rish mumkin. Jumladan, melodiy IX - XII asrlarda bu o„lkada ham ma‟naviy, ham iqtisodiy sohada ulkan ko„tarilish yuz bergan. Sharq Uyg„onish davri dunyoviy va diniy ilmlar, adabiyot va san‟atning mislsiz rivoji bilan harakterlanadi. Shu davrda buyuk olimlar Ahmad Farg„oniy, Yusuf Xos Hojib, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, al - Xorazmiy, Zamaxshariy, Imom Buxoriy, Imom Termiziy va ko„plab olimu - fuzalolarni kiritish mumkin. Lekin bu davrda iqtisodiy yuksalish haqida 76 kam yozgan. Iqtisodiy rivojlanish, umuman savdoning, xususan tashqi savdoning qay darajada rivojlanganligida o„z aksini topgan. Tashqi savdo nihoyatda rivojlangan. 1150 yilda Vengriyaga borgan arab sayyohi Abu Hamid al - Xornatiy u yerdagi bozorlar va savdogarlar to„g„risida shunday yozgan edi: “Unkuriya deb ataluvchi bu mamlakat 78 ta shahardan iborat. Bu shaharlardan har biri ko„plab qal‟a, qishloq, tog„, o„rmon va bog„larga ega. Ularda minglab mag„ribliklar yashaydi. Ularning son - sanog„i yo„q. Ularda minglab Xorazmliklar ham yashaydi. Ularning ham son - sanog„i yo„q. Xorazmliklar savdo bilan shug„ulla-nadi va podshoga xizmat qiladi”. Tarixda iqtisodiyot va ma‟naviyatning o„zaro bir - biri bilan bog„liq-ligini faqat ma‟naviyat bilan shug„ullanuvchi mutaxassislar emas, iqtisodchi olimlarning ko„pchiligi ham to„g„ri anglaganlar. Masalan, XX - asrning ko„zga ko„ringan iqtisodchilaridan biri Jon Meynord Keyns bu aloqadorlikni anglabgina qolmay, o„zining dindagi, fandagi xizmatini asosiy ruhiyat qonuni kashf etishda, deb bilgandi. Bu qonunga ko„ra, daromadlarning o„sishi, boylik orttirishi natijasida iste‟molga bo„lgan mayl pasayadi. Odamlarda hisob - kitob bilan iste‟mol qilish, ehtiyotkorlik, baxillik kabi xususiyat va mativlar paydo bo„ladiki, ular endi talabning pasayishiga va u orqali ishlab chiqarish sur‟atlarining sekinlashishiga olib keladi. Keyns jami sakkizta shunday mativni aniqlagan edi. Keynm aniqlagan mativlar va ularning ishlab chiqarishga ta‟siri alohida bahs talab qiladi. Lekin iqtisodchi sifatida jahonga mashhur bo„lgan ruhiyatga aloqador masalalar bilan jiddiy shug„ullanishi e‟tiborga molikdir. Ma‟naviyat iqtisodiy jarayonlarni harakatga keltiruvchi, rivojlanti-ruvchi muhim omillardan hisoblansa ham uning o„zi iqtisodiyot bilan uzviylikda yuqori cho„qqilarga ko„tarilishi mumkin. U iqtisodiy tushkunlik davrida ham rivojlana olsa ham, uning haqiqiy yuksaklikka ko„tarilishi iqtisodiy o„sish, rivojlanish davrida yuz beradi. Sharq Uyg„onish davrida ham, G„arb Uyg„onish davrida ham ma‟naviyat va iqtisodning birgalikda, uzviy bog„liqlikda rivojlanganligini ko„ramiz. Bundan ko„rinadiki, ma‟naviyat iqtisodiyotdan uzoqlashar ekan, asta - sekin inqirozga uchragan. Shunday ekan iqtisod va ma‟naviyatni bir - biridan ajratish mumkin emas. Shunday ekan, XIX - XX asr adabiyotini mumtoz namunasi hisoblangan. Ba‟zan, Edgar Po, Jek London singari yozuvchilar o„z asarlarida yaratgan qahramonlarning asosiy qismining maqsadi boylik to„plash va u uchun kurashni oldingi o„ringa qo„yadi. Shu munosabat bilan ma‟naviyat va iqtisodni bir - biri bilan bog„liq, bir - birini tushunib |
