Falsafa asoslari

Sillogizm figuralari va moduslari. 
Sillogizmlar bir-biridan 1) o'rta terminning joylashishiga qa-
rab va 2) asoslar va xulosadagi mulohazaning miqdori va sifatiga 
ko'ra farq qiladi. O'rta terminning o'rni sillogizmning figurasini 
belgilab beradi. 
I figurada o'rta termin katta asosning subyekti, kichik asos-
ning predikati bo'lib keladi. II figurada o ' t a termin katta va 
kichik asoslarning predikati bo'lib keladi. Ill figurada o'rta ter-
min har ikki asosning subyekti bo'lib keladi. IV figurada o'rta 
237 

---

termin katta asosning predikati, kichik asosning subyekti bo'lib 
keladi
1
. 
I figura II figura III figura IV figura 
M P P M M P P M 
S M S M M S M S 
S - P S - P S - P S - P 
Sillogizm asoslari oddiy qat'iy mulohazalardan iborat. Bu mu-
lohazalarning ikki asos va xulosada o'ziga xos tartibda (to'plamda) 
kelishi modus deb ataladi. «Modus» shakl degan ma'noni ang-
latadi. Sillogizm figuralarining o'ziga xos shakllari mavjud. Har 
bir figuraning to'g'ri shakllarini aniqlab, to'g'ri xulosa chiqa-
rishda sillogizmning umumiy qoidalari bilan birga har bir fi-
guraning maxsus qoidalariga ham amal qilinadi. Figuralarning 
maxsus qoidalari sillogizm terminlarining o'ziga xos bog'lanishi 
asosida aniqlanadi. 
Entimema (qisqartirilgan qat'iy sillogizm) 
Insonning fikr yuritish jarayoni ko'proq entimema ko'rinishida 
amalga oshadi. Masalan, «U talababo'lganiuchun, stipendiya oladi», 
«Birodarim e'tiqodda sobit, shuning uchun unga ishonsa bo'ladi». 
Entimema deb, asoslaridan biri yoki xulosasi tushirib qoldirilgan 
sillogizmga aytiladi. Entimema so'zi — aqlda, fikrda degan ma'noni 
anglatadi. Entimemada sillogizmning tushirib qoldirilgan qismi 
yodda saqlanadi. Zarur bo'lganda uni topib, o'rniga qo'ygan holda 
entimemadan to'la sillogizmni tiklash mumkin. 
Entimemalar uch turli bo'ladi: 
1-tartibli, ya'ni katta asosi tushirib qoldirilgan. 
2-tartibli, ya'ni kichik asosi tushirib qoldirilgan. 
3-tartibli, ya'ni xulosasi tushirib qoldirilgan
2
. 
1
Look: Morris R. Cohen Ernest Nagelan introduction to logic and scientific 
method New Dehli. 2007. p.82 
2
Look: Morris R. Cohen Ernest Nagelan introduction to logic ... New 
Dehli. 2007. p.78. 
238 

---

Bizga quyidagi sillogizm berilgan bo'lsin: 
Matematikani bilganlar bu masalaning javobini to'g'ri topadi. 
Bu o'quvchi matematikani biladi. 
Bu o'quvchi masalaning javobini to'g'ri topadi. 
Endi bu sillogizmni entimema ko'rinishiga keltiramiz: 
1. Bu o'quvchi matematikani bilgani uchun, masalaning javo-
bini to'g'ri topadi (katta asos tushirib qoldirildi). 
2. Matematikani bilganlar bu masalaning javobini to'g'ri topa-
di, shuning uchun bu o'quvchi masalaning javobini to'g'ri topadi 
(kichik asos tushirib qoldirildi). 
3. Matematikani bilganlar bu masalaning javobini to'g'ri to-
padi, jumladan bu o'quvchi ham (xulosa tushirib qoldirildi). 
Entimemalar bahs-munozara yuritish jarayoni va notiqlik 
san'atida keng qo'llaniladi.