Falsafa asoslari

Kasbiy odobning axloqiy madaniyat bilan uyg'unligi. Kasb etikasi 
(odob-axloqi) — odamlarning kasbiy faoliyatidan kelib chiqadigan 
o'zaro munosabatlarning axloqiy yig'indisidir. Tarixda kasb odo-
bining shakllanishi qadimga borib taqaladi. Ilk kasbiy-ma'naviy 
talablarni qadimgi Misrda paydo bo'lgan «Pxatotep o'gitlarida» 
uchratish mumkin. Ushbu pandnomada mehnat orqali boylik va 
yuqori mavqega erishish uchun o'z vazifasini vijdonan bajarish 
lozimligi ta'kidlangan. Shuningdek, Qadimgi Yunonistonda pay-
do bo'lgan Gippokrat qasami ham kasb odobi kodeksi zaruriyati, 
unga ehtiyoj avvaldan bo'lganligi, birinchi navbatda, u kasbiy 
faoliyatni axloqiy jihatdan izga solish, malum qoidalar doirasida 
ish yuritish, turli murakkab holat va vaziyatlarda kasbiy-insoniy 
nuqtayi nazarlardan to'g'ri xatti-harakat qilish mezonlarini yara-
tish, Shuningdek, kasblarning jamiyatdagi o'rni, mavqei, salo-
hiyatini mustahkamlash maqsadida paydo bo'lganidan dalolat 
beradi. 
Sharqda ham kasb odobi masalalariga katta e'tibor qaratil-
gan. Husayn Voiz Koshifiyning «Futuvvatnomai Sultoniy» asari 
beshinchi bobining o'n to'rtinchi, o'n beshinchi v a o ' n oltinchi 
fasllari turli kasb egalari odobiga bag'ishlangan. Masalan, o'n 
to'rtinchi fasl «Kasb-kor va savdo-tijorat odobi haqida» deb nom-
lanadi va umuman kasb egasi, ayni paytda, savdo-tijorat ahli odo-
bi qonun-qoidalarini bayon etadi. ««Bilgilkim, hamma kasblarga 
birday taalluqli qisqacha qoida-adablar mavjud, Shuningdek, har 
bir kasb uchun alohida odob ham bor. Agar barcha kasblar uchun 
312 

---

zaruriy odoblar xulosasi nechta, deb so'rasalar, sakkizta deb ayt-
gil: o'z kasbini haromdan, shubhali mol-mablag'dan рок saqlasin; 
rizq-ro'zi zarurati uchungina kerakli kasb bilan shug'ullansin, 
kasbni mol-dunyo to'plashga sarflamasin; kasbni obro' olish, 
yaxshi nom chiqarishning sababi, deb bilsin; moli harom odam-
lar (amaldorlar, poraxo'rlar, qaroqchilar, o'g'rilar, qimorbozlar, 
kazzob do'kondorlar) bilan muomala qilmasin...»
1
. 
Koshifiy sotuvchi odobi, xaridor odobi, xodimlar (xizmat-
korlar) odobi, maddohlar odobi singari masalalarda ham xuddi 
shunday asosli fikrlar bildiradi. Sotishning sakkiz odobi, sotib 
olishning o'n ikki odobi borligini bayon etadi. Sotish odobi haqida 
xaridorga muloyim gapirish, dag'allik qilmaslik, o'lchovdan, ya'ni 
tarozidan urmaslik, xaridorni aldamaslik kabilarni aytib o'tadi. 
Sotib olish odobida esa molni halol pulga sotib olish, qalbaki, 
soxta pul bermaslik, sotuvchiga qo'pol gapirmaslikni ta'kidlab 
o'tadi
2
. Kasbiy odobning barcha uchun birdek taalluqli hisoblan-
magan, balki muayyan kasb-ког egalarigagina mansub bo'lgan 
ijtimoiy xulq-atvor qoidalari, me'yorlari mavjuddir. «Kasb odobi» 
atamasi «kishilar o'rtasidagi kasb faoliyati bilan bog'liq munosa-
batlarga ma'rifiy tus beradigan xulq-atvor kodeksidir»
3
. 
Kasb axloqi kasb odobiga nisbatan keng tushuncha. Chun-
ki kasb odobi kasb axloqi tarkibiga kirib unga shaxs xulq-atvori 
asos bo'lsa, kasb axloqi xulq-atvor bilan birgalikda, umuminsoniy 
axloqiy kasbiy me'yorlarga asoslanadi. Kasbiy axloq insonning 
kasbiy burchlari o'z kasbiga bo'lgan munosabatini belgilaydigan 
axloqiy me'yorlar majmuyi bo'lib, u kishilarni u yoki bu kasbga 
mansubligiga qarab birlashtiradi. 
Masalan, rahbarlikning axloqiy jihatlari borasida ta'kidlash 
joizki, bu boradagi kasb odobi qonun-qoidalari faqat kabinetlarda 
emas, balki, xalq bilan muloqot jarayonida shakllanadi. Rahbar 
xodimlar faoliyatidagi kamchilik sifatida O'zbekiston Prezidenti 
1
Husayn Voiz Koshifiy. Futuvvatnomai Suite niy Axloqiy Muhsiniy. 
O'zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashifjoti. -T. 2011, —В 83. 
2
O'sha manba. - B . 84 
3
Словарь по этике. -M.: Политиздат, 1981 .—С. 274. 
313 

---

Sh.Mirziyoyev «Ayrim idoralar va ularning rahbarlari real hayot-
dan va xalq ehtiyojlaridan ma'lum darajada uzilib qolmoqda», — 
deya ta'kidlagani bejiz emas
1
. Zero, kasbiy omilkorlik, o'z ishini 
yaxshi bilish, qaysi kasbdan qat'i nazar axloqiy me'yorlarning ibti-
dosidir. Kasb odobi me'yorlarining mazmuni, ularning amaliyligi 
u yoki bu masalalarni yechishda yordam beradi.