Falsafa: uning predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli ma'ruzani olib borish texnologiyasi

– bir va theos – xudo): iudaizm (mil. av. VII asr), buddizm (mil. 
av. VI-V asrlar), xristianlik (I asr) va islom (VII asr) vujudga keldi. Xullas har bir din ma'lum falsafaga asoslanadi. Haq 
dinning asosi to
‘g‘ri (analitik) falsafadir, haq bo‘lmagan dinning asosi esa yolg‘on falsafadir, yoki yolg‘on muhokamalar 
ustiga qurilgan qarashlardir
2
. 
Falsafiy dunyoqarash. Miloddan avvalgi VII-VI asrlarga kelib asosan mif va din ta'sirida odamlar dunyoqarashi 
nafaqat kengaydi, balki ancha murakkablashdi. U mavxum nazariy fikrlash qobiliyati va (to
‘plangan bilimlar ko‘rinishida) 
real asoslarga ega bo
‘lishi natijasida o‘z rivojlanishining butunlay yangi darajasiga ko‘tarildi. Bunga, hyech shubhasiz, 
mehnat taqsimotiga olib kelgan rivojlangan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, ma'lum miqdorda ortiqcha mavjudlik vositalari, 
bo
‘sh vaqtning paydo bo‘lishi ham imkoniyat yaratdi. Bularning barchasi muayyan shaxslar doirasiga intellektual faoliyat 
bilan professional darajada shug
‘ullanish imkonini berdi.
Shunday qilib, taxminan 2500 ming yil muqaddam dunyoqarashning uchinchi shakli 
–falsafa paydo bo‘lishi uchun 
zarur shart-sharoit yevropa va Osiyoda deyarli bir vaqtda yuzaga keldi. Dunyoqarashning avvalgi shakllari 
– mif va dindan 
farqli o
‘laroq, falsafa dunyoni e'tiqod va tuyg‘ularga tayanib emas, balki aql va bilimlarga tayangan holda tushuntiradi.
Falsafa Hindiston, Xitoy, Markaziy Osiyo va qadimgi Yunonistonda taxminan bir vaqtda avvalo dunyoni oqilona 
anglash usuli sifatida vujudga keldi. Bu vaqtga kelib mif va din o
‘zlarining tayyor va uzil-kesil javoblari bilan insonning 
bilimga nisbatan tinimsiz kuchayib borayotgan qiziqishini qondira olmadi. Shuningdek ular sezilarli darajada o
‘sgan va 
murakkablashgan tajriba va bilimlarni umumlashtirish, tizimga solish va avlodlarga qoldirish vazifasining ham uddasidan 
chiqolmay qoldi.
Taniqli nemis faylasufi Karl Yaspers ta'biri bilan aytganda, bu davrda (uni faylasuf «dunyoviy vaqt» deb ataydi) 
insoniyat o
‘z rivojlanishida katta burilish yasagan. Osoyishtalik va barqarorlik ruhi bilan yo‘g‘rilgan mifologiya davri 
nihoyasiga yetdi, oqilonalik va oqilona tekshirilgan tajribaning mifga qarshi kurashi natijasida u asta-sekin chekina boshladi. 
«Jahon tarixi o
‘qini taxminan miloddan avvalgi 500, 800 va 200 yillar oralig‘ida yuz bergan ma'naviy jarayon bilan bog‘lash 
o
‘rinli bo‘lsa kerak, - deb yozadi K.Yaspers. – Shu davrda tarixda eng katta burilish yasaldi. Hozirgi tipdagi inson va ilk 
faylasuflar paydo bo
‘ldi. Inson ayrim individuum sifatida o‘z-o‘zida tayanch izlashga jur'at etdi. Xitoy zohidlari, Sharq 
mutafakkirlari, Hindiston tarki dunyochilari, Yunoniston faylasuflari va Isroil avliyolari e'tiqodi o
‘z ta'limotining mazmuni 
va ichki tuzilishiga ko
‘ra bir-biridan qay darajada farq qilmasin, o‘z mohiyatiga ko‘ra yaqindir. Endi inson botiniy darajada 
o
‘zini dunyoga qarshi qo‘yishi mumkin bo‘ldi. Inson o‘zida unga dunyodan va o‘z-o‘zidan yuksakroq ko‘tarilish imkonini 
beruvchi ichki salohiyatni kashf etdi»
3
.
Yuz bergan o
‘zgarishlarning yana bir sababi shundaki, mifologiya olish, rivojlantirish va tushuntirish uchun 
navbatdagi miflar emas, balki tabiiy qonuniyatlar va tabiiy-sababiy bog
‘lanishlarga murojaat qilish talab etilgan ilmiy bilim 
kurtaklari bilan to
‘qnashdi. Pirovardida odamlar dunyoqarashida nisbatan qisqa vaqt ichida tub o‘zgarishlar yuz berdi; unda 
bilim, tafakkur, tahliliy fikrlash tobora muhimroq rol o
‘ynay boshladi, ular sirtdan olingan axborotni sezgilar va emotsiyalar 
darajasida idrok etishga asoslangan har xil e'tiqodlarni chetga chiqarib qo
‘ydi. Faqat so‘zlariga ishonish kerak bo‘lgan ota, 
kohin, ruhoniy o
‘rnini, savollar beruvchi va anglashga chorlovchi muallim faylasuf egalladi. U shubha urug‘ini sochib, 
qiziqish uyg
‘otdi va: «Ishonma, balki o‘zing fikr qil!», deya da'vat etdi.
Faylasuf tafakkurni xurofot va bid'atlardan tozalab, uni erkinlashtirdi va mifologik yoki diniy dunyoqarashga 
mutlaqo xos bo
‘lmagan tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirdi. Ajdodlardan meros qolgan «donishmandlik» manbai 
sanaluvchilar, tayyor bilimlar va shak-shubhasiz haqiqatlarni e'tiqod sifatida qabul qilishga chorlovchilardan farqli 
o
‘laroq, faylasuf savollarni ta'riflashni va avvalo sog‘lom fikr va o‘z aql-zakovatining kuchiga tayanib, ularga javob 
qidirishni o
‘rgatatdi