Falsafiy dunyoqarashning roli

Dunyoqarash va uning tarkibi .Dunyoqarash ijtimoiy-tarixiy xarakterga ega. Bu jihatdan har bir davrning, har bir avlodning, har bir kishining, har bir jamoaning, har bir sinfning o’ziga xos dunyoqarashi bo’ladi. Shunga ko’ra dunyoqarash o’ziga xos alo-hida, maxsus va umumiy xususiyatlarga ega. Dunyoqarashning ijtimoiy o’z-o’zini anglash sifati-dagi o’ziga xos xususiyati shundaki, u hayotiy mu-him hodisa va voqealarga kishi va kishilarning, ularning o’z hayotiy maqsad va manfaatlari asosida shaxsiy mavqelaridan kelib chiqqan holdagi munosa-batlarining ifodalanishidir. Shunga ko’ra dunyoqarash insonning dunyoni oddiy umumlashtirib aks ettirishi bo’lmay, balki u dunyoni insonning amaliy qayta o’zlashtirishining natijasi sifatidagi bilimlaridir. Dunyoqarashning o’ziga xos xususiyatlaridan biri haqiqat, ya‘ni olamning haqiqiy manzarasini, holatinibilishdaniborat.Dunyoqarash bir butun uyushma bo’lib, o’zida uch asosiy holatni: bilish - baholash - hatti-harakatni birlashtiradi. Xuddi shuning uchun ham dunyoqarash individual, jamoaga xos, ommaga xos bo’ladi. Dunyoqarashning 3-ta eng muhim tomoni mavjud.Ular qo’yidagilardaniborat:Dunyonihisqilish;
Dunyonihisqilish;
Dunyonitasavvurqilish;
Dunyonitushunish.
Kishilarning aqliy va hissiy tajribalari dunyoqa-rashning turli shakllarida turli tarzda o’z ifodasini topadi. Uning hissiy-ruhiy tomonini dunyoni his etish deb atasak, kishining olam haqidagi tasavvurlarini dunyoni id-rok qilish deymiz.Dunyoqarashning intellektual tomonini dunyoni tushunish tashkil etadi.
Dunyoqarashning 2 ta eng muhim qutbi mavjud:
1.Aqliy(aql),
2.Hissiyot(hissiy).
Turli dunyoqarashlarning «aqliylik koeffitsienti» tur-licha bo’ladi. Shuning-dek, ularning his-tuyg’ularga asoslanganligi darajasi ham farq qiladi. Biroq bundan qat‘iy nazar, har qanday dunyoqarash ikkala qutbni ham o’z ichiga oladi. hatto eng yetuk dunyoqarash ham faqat aqliylik kompo-nentidan iborat emas va aksincha hatto eng rivojlanmagan dunyoqarash ham faqat his-tuyg’ulardan iborat emas, chunki dunyoqarash birgina aql mahsuli emas, u inson his-tuyg’ulariga asoslanadi va aksincha.
Dunyoqarashning 2 ta darajada namoyon bo’ladi:
1. Kundalikong;
2.Nazariyong.
Dunyoqarash integral tuzilma bo’lib, uning barcha eleme-ntlari o’zaro aloqadordir. Dunyoqarash strukturasida eng asosiy o’rinni umumlashtirilgan bi-limlar egallaydi. Ushbu bilimlar hajmi qanchalik katta bo’lsa, inson dunyoqarashi ham shunchalik keng bo’ladi.
Umuman, dunyoqarash-bu kishilarning faqat dunyo to’g’risidagi hozirgi aniq tasavvurlari va tushunchalari hamda bi-limlarining yig’indisidan iborat bo’lmay, balki u butun insoniyat hayoti sharoitining anglab olinishini ham, butun qadriyatlar sistemasini ham, o’tmish obrazlari, hozirgi realliklarni, kelajakning mo’ljallarini ham o’z ichiga oladi. Dunyoqarash, shu bilan birga, o’zida kishi-larning u yoki bu turmush tarzini mo’ljallashi yoki rad qilishi, ularning axloqiy yurish-turish me‘yorlaridan tortib, bir butun madaniyatgacha bo’lgan hamma ma‘naviyliklarni mujassam-lashtirgan bo’ladi.Dunyoqarashda butun insoniyat hayotiga oid ma‘naviylik bilan bahramandlik, kishilarning insoniyat hayotining mazmunini anglash tajribasi, o’z taraqqiyotida nimalarnidir butunlay uloqtirib tashlash, nimalarnidir juda avaylab asrash kabixususiyatlarhambo’ladi.
Jamiyatning rivojlanib borishi bilan insonning amaliy bilish faoliyati ham rivojlanib boradi. Bu o’z navbatida dunyoqarashning ham rivojlanishini taqozo qiladi. Insonning dunyoni amaliy o’zlashtirishining o’zgarib bo-rishi bilan uning ongidagi in‘ikos bo’lgan dunyoqarash ham o’zgarib, rivojlanib, yangi-yangi tarixiy shakllari paydo bo’lib boradi.
Shunday qilib dunyoqarash-bilim va baho; aql va his-tuyg’u, dunyoni tushunish va uni his qilish, aql-farosat bilan isbotlash va ishonch, e‘tiqod va e‘tiqodsizlik, shaxsiy va ijtimoiy, individual va ommaviy, an‘anaviy va noan‘a-naviy (ijodiy) fikrlashning murakkab qarama-qarshi to-monlarining yig’indisidir.
Dunyoqarashning 3 ta asosiy turi ya‘ni tarixiy tiplari bor:
a)mifologikdunyoqarash;
b) diniyunyoqarash;
v)falsafiydunyoqarash.
Dunyoqarashning dastlabki tarixiy tipi mifologik dunyoqarashdir.
Mifologik dunyoqarash (mifologiya-yunoncha: mitos-naql, rivoyat; lagos-fikr, ta‘limot degani) ijtimoiy taraqqiyot-ning eng boshlang’ich bosqichlariga xos bo’lgan insonning dunyoni tushunishining o’ziga xos usuli sifatida paydo bo’lgan dunyoqarashning dastlabki shaklidir. Mifologik dunyoqarash odatda o’z ifodasini o’sha qadimgi davr kishilari tomonidan yaratilgan, to’qilgan naqllarda, rivoyat va afsonalarda topgandir.
Har bir xalqda o’zining uzoq tarixiy o’tmishiga xos rivoyatlar va afsonalar mavjud. Ularda bu xalqlarning ijtimoiy hayoti, turmush va fikr tarzlari, ijtimoiy-iqti-sodiy va madaniy munosabatlari hayoliy tarzda xudolar, ilohiy kuchlar va afsonaviy qahramonlar obrazlarida g’ay-ritabiiy, yovuz kuchlarga qarshi kurash olib boradilar. Oqibatda, bu kurashlarda doimo adolat va haqiqat tantana qiladi. Bunday rivoyat va afsonalar dastlabki paytlarda xalq og’zaki ijodi namunalarida, keyinchalik yozuvning paydo bo’lishi bilan taraqqiy topgan xalqlarda o’ziga xos adabiy asarlarda o’z ifodasini topadi. Bunga misol sifa-tida biz qadimgi yunon eposlari-«Iliada» va «Odessiya»ni, hind eposi «Ramayana»ni, qirg’iz xalqining eposi «Manas»ni, o’zbek xalqi eposi «Alpomish» va shu kabilarni keltirishimiz mumkin. Bu eposlarda o’sha xalqlarning o’t-mishdagi ijtimoiy-iqtisodiy va ma‘naviy hayoti, ularning madaniyati, urfodatlari, an‘analari, axloqiy, diniy, este-tik, huquqiy, siyosiy qarashlari va tasavvurlari o’z ifodasini topgandir. Bir so’z bilan aytganda, bunday yodgorlik-larda ifodalangan rivoyat va afsonalarda qadimgi jamiyat xalqlari dunyoqarashining shakllanishi o’ziga xos ko’rinishda o’z aksini topgan.
Mifologik dunyoqarashning birinchi xillari asosan olamning paydo bo’lishi, uning tuzilishi, tabiat, jamiyat hodisalarining yuz berishi, dunyoning boshqarilishi, dunyo-dagi predmet va hodisalarning o’zaro bog’lanishlari va munosabatlari, dunyoning halokati masalalari va muammolarigabag’ishlangandir.
Afsona va rivoyatlarning ikkinchi xillari esa insonning paydo bo’lishi, uning yashashi, insonning dunyodagi o’rni, uning ishlari, tabiat kuchlari bilan olib borgan kurashi, uning ma‘naviy kamoloti sari intilishlari, nihoyat, insonning o’limi va shu kabi muammolarga bag’ishlangan.
Umuman, rivoyat va afsonalar o’z tematikasi jihatdan xilma-xil va rang-barangdir. Lekin bu rivoyat va afsonalar, baribir qanday mavzuga, qanday sohaga oid bo’lmasin, ular mifologik ong darajasidagi qadimgi dunyoqarashning asosiy shakli-mifologik dunyoqarashni ifodalagan. Bu dunyoqarash qadimgi dunyo kishilarining o’zlaricha o’sha davrga xos dunyoni tushunish, idrok qilish va uni izohlashi sifatida turli vazifalarni bajargan. Birinchidan, bu dunyoqarash ma‘lum xalqning, ma‘lum ijtimoiy jamoaning umumiy qarashlarining shakllanishi bo’lgan bo’lsa, ikkinchidan, bu dunyoqarash o’zida jamiyatning ma‘lum ma‘naviy, madaniy qadriyatlarini (axloqiy, estetik, diniy, badiiy, ilmiy, falsafiy va boshqa-lar) mujassamlashtirgan edi. Uchinchidan, bu dunyoqarashda tabiat va jamiyat-ning, olam va odamning bir butun borlig’ini umumiy birligi, ichki va tashqi aloqadorligi,insonning ichki ma‘naviy dunyosining manzarasi, garchi hali chuqur bo’lmasa ham, o’zining dastlabki ifodasini topadi.
Dunyoqarashning ikkinchi tarixiy tipi diniy dunyoqarashdir.
Diniy dunyoqarashning asosiy va hal qiluvchi belgisi-ilohiy kuchlarga ishonish, butun olam, barcha mavjudot, insoniyat dunyosining Xudo tomonidan yaratilganligini va boshqarilishini e‘tirof etish, Xudoga, ruhlargasig’inishdaniboratdir.
Diniy dunyoqarashning o’ziga xos xususiyati shundaki, u tabiiy va ijtimoiy hodisalar mohiyatini ularning o’zidan emas, balki tabiatdan tashqari sabablar, xudoning qudrati bilan tushuntiradi.U hamma narsada va har qaerda ilohiy kuch-larning ta‘siri, mo’‘jizaviy kuch bor, deb pisand qiladi.