Fan-ilmiy dunyoqarash shakli. Reja

5. Falsafaning ilmiyligi 

---

1. Falsafa bilan tanishishni boshlar ekanmiz, yana bir masalaga to‘xtalmay ilojimiz 
yo‘q. Bu masala falsafaning ilmiyligi, falsafaning fanga munosabati bilan bog‘liq. 
Qadimgi mutafakkirlar haqiqiy bilimni soxti bilimdan ajratishga intilib kelganlar. 
Bunday chegara inson faoliyatining turli shakllari uchun ham ahamiyati 
beqiyosdir. Xo‘sh, falsafiy mushohada natijalarini nima deb atamoq lozim: 
haqiqiy bilim debmi yoki faraz debmi? Falsafiy xulosalarning haqqoniyligiga 
nima kafil bo‘la oladi? Falsafa fanmi yoki fan emasmi ? 
2. Falsafaning ilmiyligi muammosini hal etish uchun ijtimoiy ongning ushbu 
murakkab shaklini boshqa shakllari bilan taqqoslash zarur bo‘ladi. Falsafa va fan 
imkoniyatlarini taqqoslash – bugun vujudga kelgan muammo emas, u azaldan 
mavjud. Ularning har ikkalasi bir ildizdan hosil bo‘lgan, keyinchalik esa mustaqil 
rivojlana boshlagan. Biroq bundan endilikda ular orasida o‘tib bo‘lmas chegara 
mavjud, degan xulosa kelib chiqmaydi. Ular hamisha o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, 
tarixiy taraqqiyot davomida birgalikda o‘zgarib borganlar. Ularning birgalikda 
rivojlanish jarayoni uch davrni o‘z ichiga oladi. 
3. Qadimgi zamon kishilarining umumiy bilimlari falsafa deb atalardi. Dastlabki 
bilimlar turli kuzatishlarning olam va odam haqidagi mulohazalarni o‘zida 
mujassamlashtiradi. Bunday bilimlar, shubhasiz ham fanning, ham falsafaning 
ildizlarini o‘z ichiga qamrab oladi. Fan va falsafaning asta – sekinlik bilan 
shakllanishi jarayonida ularning o‘ziga xos xususiyatlari, o‘xshash va ayri 
funksiyalari aniqlana bordi. 
4. Bilimning ixtisoslashuvi, yangi aniq fanlarning shakllanishi ularning falsafadan 
ajralib chiqishi uchun real shart – sharoit yaratdi. Oqibatda falsafadan turli fanlar 
ajralib chiqdi. Falsafadan aniq fanlarning ajralishi tufayli ham falsafa ham fanning 
o‘ziga xos sohasi sifatida rivojlana bordi. Bunday jarayon uzoq davom etgan 
bo‘lsada, XVII-XVIII asrlarga kelib yanada yaqqolroq namoyon bo‘ldi.
5. Qator fanlarning (xususan falsafaning) nazariy qismlari, bo‘limlari va sohalarining 
shakllanishi fan va falsafaning birgalikda rivojlanish jarayonining uchuinchi 
davriga to‘g‘ri keladi.

---

6. Birinchi ikki davrda konkret – ilmiy bilimlar tasvirlash, sharhlash xarakteriga ega 
edi. O‘sha davrlarda falsafa olam va odam haqida bilmilar to‘plash bilan 
cheklanib qolmasdan, turli holdisalar o‘rtasidagi aloqadorlikni ham aniqlashi 
lozim edi. XIX asrning oxiri XX asrning boshlariga kelib bu vazifani fan bajara 
boshladi. Bu esa falsafaning ilmiyligi muammosini kun tartibiga qo‘ydi. Aniqroq 
qilib aytadigan bo‘lsak, endilikda ba’zi birovlar falsafaning fan ekanligiga shudha 
bilan qaray boshladilar. 
Falsafaning o‘ziga xos vazifalaridan ilk bor Aristotel ifodalab o‘tgan edi. U falsafani 
“fanlar shohi” deb atagandi. Biroq XIX asrga, XX asrga kelib, ushbu fikrga g‘irt 
teskari mulohazalar bildirila boshlandi. Masalan, pozitivsitlar falsafaning ilmiyligiga 
shubha bilan qarab, uni “shoh”dan “xizmatkor” ga aylantirdilar.Bugungi kunda 
pozitivistlarning davomchilari falsafa o‘z obyekti va predmetiga ega emas, uning 
natijalarini asoslab bo‘lmaydi, degan fikrlarni aytmoqdalar. 
Bizning fikrimizcha, quyidagi taqqoslash ularning e’tirozlariga javob bo‘ladi, chunki 
undan falsafaning ilmiyligi, yaxlit fan ekanligi yaqqol ko‘rinib turibdi: 
Fan 
Fan o‘z obyekti va predmetiga ega. 
Fan dunyoqarashiga oid funksiyalarini, ishlab chiqaruvchi kuch funksiyasini bajaradi. 
Fan – ijtimoiy kuch – qudrat vazifasini o‘taydi. Uning ijtimoiy- iqtisodiy rejalar 
tuzishda qo‘llanadi. 
Fan voqelikni obyektiv aks ettirishga intiladi. 
Fan o‘z metodlari va sistemalaariga, tadqiqotlari natijasi bayon etiladigan maxsus 
tilga ega. 
Fan o‘z natijalari turli tajribalar, tahlillar, ekspe-rimentlar yordamida asoslab beradi. 
Fanning yuzaga keltirgan bilimlari o‘zaro bog‘liq, yaxlit sistemani tashkil etadi. 
Fan o‘z taraqqiyotini ta’min-lash uchun ijtimoiy ongning boshqa shakllari bilan 
aloqada bo‘ladi.

---

Hulosa 
1. Falsafaning obyektini yaxlit olingan borliq, uning predmetini esa borliqning turli 
shakllari orasidagi aloqadorlik tashkil etadi. Buni biror bir boshqa fan tanqid etmaydi.
2. Falsafada dunyoqarashga oid (insonparvarlik, ijtimoiy – aksiologik, madaniy – 
tarbiyaviy, informatsiyalar to‘plash) va metodologik (evritik, integrativ, 
muvofiqlashtirish, mantiqiy – gnoseologik) funksiyalarni bajaradi. 
3. Falsafiy tadqoqotnatijalari olamning yaxlit manzarasini tasvirlash bilan birga 
jamiyat taraqqiyotining yo‘nalishlarini, strategiyasi va taktikasini aniqlash imkonini 
beradi. Falsafiy izlanishlarning xulosalaridan ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyot rejalarini 
tuzishda ham foydalaniladi.bu falsafaning katta ijtimoiy qudrat ekanligidan dalolat 
beradi.
4. Falsafa olamning obyektiv manzarasini chizishga intiladi, borliq haqidagi falsafiy 
ta’limotni shakllantiradi va rivojlantiradi.
5. Falsafa o‘z tadqiqotlarini dialektika, metafizika, snergetika, fenomenologiya, 
futurologiya kabi metodlar sistemasiga asoslanib amalga oshiradi. Falsafiy 
asarlarning barchasi faqat falsafagagina xos bo‘lgan tilda bayon etilgan.
6. Falsafa o‘z natijalarini aqliy eksperiment, mantiqiy tahlil, shuningdek, sotsiologik 
tadqoqot yakunlari, kuzatishlar va amaliyot yordamida asoslab beradi.
7. Falsafiy bilimlar o‘zaro aloqador, sistemalashtirilgan bo‘lib, yagona ta’limotni 
tashkil etadilar. 
8. Falsafa ijtimoiy ongning barcha shakllari, boz ustiga ularning – ham kundalik, ham 
nazariy darajasi bilan bevosita aloqadordir. 
Ushbu taqqoslashdan ko‘rinib turibdiki, ilmiylikning quyidagi mezonlari bor: a)o‘z 
obyekti va predmetiga ega bo‘lish; b) jamiyatda aniq funksiyalarni bajarish; v) 
obyektivlik; g) asoslanganlik; d) sistemalilik.biz keltirgan taqqoslash falsafasining 
fan ekanidan, ilmiyligidag dalolat beradi. Biroq falsafa faqat fangina emas.
U ham mafkura, ham gumanitar bilim, ham san’at vazifasini o‘taydi. Falsafa va 
vanning ilmiylik nuqtai nazaridan o‘zaro munosabatni Eyler doiralarida 
ifodalaydigan bo‘lsak, ularning hajmi qismangina mos tushishini ko‘ramiz (4-

---

chizmaga qarang). Shuning bilan birga, falsafa fanga, fan esa falsafaga muntazam 
ta’sir ko‘rsatib turishini e’tibordan chetda qoldirmasligimiz lozim. Zero, falsafani 
fandan, fanni esa falsafadan ajratib bo‘lmaydi. Falsafa yaxlit fan bo‘lish bilan birga, 
fanlarning metodologik asosi hamdir. Fan esa falsafaga olamning yaxlit manzarasini 
chizish imkonini beradigan ilmiy informatsiyalar yetkazib turadi. Ularning o‘zaro 
aloqadorlik nuqtai nazaridan munosabati esa Eyler doiralarida biroz boshqacharoq 
ifodolanadi (5-chizmaga qarang). 
Xullas, falsafa fan kabi ilmiydir. U fan bilan birga vujulga kelib, fan bilan birga 
rivojlangan. Falsafa ilmiylikning barcha mezonlariga javob beradi, ya’ni uning o‘z 
obyekti va predmeti bor, u jamiyatda aniq funksiyalarni bajaradi, uning bilimlari 
asoslangan, obyektiv va sistemalidir. Shuning bilan bir qatorda falsafa fanlarning 
metodologik asosi vazifasini ham o‘taydi. 

---