Fan ilmiy dunyoqarash shakli

Nimani bilsam bo’ladi? – Yoki insoniyat zotining bilim qobiliyati nimada?

Nima qilishim kerak? Boshqacha qilib aytganda, inson bo’lish va qadr-qimmat bilan yashash uchun nima qilishim kerak?

Men nimaga umid qilaman? – Bu savol qadariyatlar va ideallar haqida.

Ushbu savolga javob berib, biz integrativ savolga javob olamiz: Inson o’zi nima?
Zamonaviy ilm-fanda har qanday fanning predmetini qanday aniqlash haqida umumiy qabul qilingan tushunchalar ishlab chiqilgan. Buning uchun:

1. 
   Bugungi kunda fan qanday ob’ektlar, jarayonlar, borliq yoki ongning sohasini qayd etmoq kerak.
   
2. 
   Ilm-fan rivojlanishining mumkin bo’lgan yo’nalishlarini, ya’ni tadqiqot yo’nalishlarini aniqlash.
   
3. 
   Fan predmetining o’zgarishi mumkin bo’lgan chegaralarini aniqlash.
   

Biroq, ushbu mezonlarni falsafaga qo’llash mumkin emas, Nima uchun? Zero, zamonamizning eng buyuk mutafakkirlaridan Bertran Rassel (1872-1970) so’zlari bilan aytganda, falsafa “hali bilish imkoni bo’lmagan predmetlar haqida fikr yuritishdir”.
Va falsafaning hozirgi kundagi ahamiyati shundaki, “bu bizni hozirgi paytda fan sohasiga kiritilmagan ko’plab savollarning mavjudligini anglashga majbur qiladi”. Masalan: koinotda, jamiyatda va tafakkurda amal qiladigan qandaydir universal qonunlar bormi? Insoniyat tarixi Кosmos uchun ma’noga egami? Adolatli davlat bo’lishi mumkinmi? Insonning ruhi nima? Ya’ni, falsafa hozirgi kunda mavjud bo’lgan maxsus fanlardan sezilarli darajada farq qiladi va “fan predmeti”ni ajratib olish mezonlari haqidagi ta’rif falsafaga to’liq mos kelmaydi. Nima qilish kerak? Falsafa tarixigi murojat qilib ko’ramiz va u erda falsafa predmeti qanday aniqlanganligini ko’rishimiz mumkin. Кlassik yondashuvning boshida turgan Aristotel (mil.avv.384-322) falsafa fanining predmeti mezoni sifatida “umumiylik” darajasini ajratib ko’rsatadi. Falsafa ko’proq umumiy narsalar, “abadiy” va “ilohiy ibtidolar” bilan shug’ullnadi. Falsafa – bu narsalarning birlamchi sabablari yoki ibtidoiy mohiyat to’g’risidagi ta’limot. Yangi davr mutafakkirlari Dekrat, Hegel va boshqalar ham shunday o’ylashgan.
Umuman olganda falsafa predmetini bunday tushunish juda uzoq vaqt davom etdi va “klassik” deb hisoblandi. Ba’zi o’zgarishlar bilan falsafa fani predmeti haqidagi ushbu ta’rif mamlakatimiz dasturlari va darsliklarida ustunlik qilgan edi. Falsafa “tabiat, jamiyat va tafakkur rivojlanishining umumiy qonunlari haqidagi fan” deb tavsiflangan edi. Odatda bunga nafaqat fan, balki ijtimoiy ongning shakli, shuningdek “borliq va bilishning umumiy prinsiplari, insonning olamga munosabati haqidagi ta’limot” deb qo’shib qo’yilgan (Filosofskiy ensiklopedicheskiy slovar. M., 1983. S. 726).
Bunday ta’rif asosan umumlashtiruvchi mazmunga ega bo’lib qoladi: bu erda falsafa fan sifatida ham, ijtimoiy ong haqidagi ta’limot va shakli sifatida tariflanadi, agar yana davom etib o’qisak, dunyoqarash, olamni anglash usuli sifatida ham tushuniladi. Bularning barchasi to’g’ri, ammo falsafa predmetidagi eng asosiy narsa nima? Falsafaga klassik yondashuvdan chetga chiqib, uning predmetiga berilgan boshqa ta’riflariga qarshimiz mumkin.
Shunday qadimiy, ya’ni Pifagorga (mil.avv. V asr) tegishli bo’lgan, falsafa “donolikka muhabbat” degan ta’rif ham bor. “Falsafa” so’zining o’zi qadimgi yunon tildidan aynan shunday tarjima qilingan. U holada falsafaning predmeti – donolikdir, va endi donolikni qanday aniqlash kerakligi muammosi paydo bo’ladi.
Qadimgi yunonlar donolikni butun Кoinotni boshqaradigan qandaydir kosmik “Aql” deb ta’riflashgan; yoki ilohiy va insoniy ishlarning mohiyatini bilish donolik deb hisoblangan. Hikmatning boshqa ta’riflari ham bor, ular falsafaning ta’rifidan kam emas. Boshqalar, keyingi donishmandalar avlodi, masalan, Seneka (I asr), tashqi olam emas, balki inson axloqi, ya’ni ezgulik va yovuzlik falsafaning predmeti bo’lishi kerakligini uqtirgan edi.
Falsafa, avvalam bor, dono hayot kechirish va uni qadr-qimmat, e’tibor, obro’ bilan to’ldirishga o’rgatadi.Shunday fikrni Mishel de Monten (XVI asr), I.Кant (XVIII asr), Fridrix Nisshe (XIX asr), XX asrda esa – Albert Shveser va boshqalar rivojlantirdilar. Yangi davr falsafasida ko’pgina mutafakkirlar falsafaning predmetini narsalar haqida haqiqiy bilim bilan bog’lagan edilar (Lokk, Gobbs). XIX-XX asrlarda “bir butun olam”, “jamiyatning mohityai va qonunlari”, “eng umumiy tushunchalarni o’rganish”, “Universumni bilish”, qadriyatlar haqidagi fan, ijtimoiy tuzumning eng yaxshi tizimini o’rganish va shu kabilar falsafaning predmeti nomlandi.
Shunday qilib, falsafaning predmeti – bu falsafaning o’zining rivojlanish tarixi bilan bog’liq bo’lgan muammodir. Bundan tashqari, bugungi kunda falsafa predmetini turli xil ta’riflash mumkin, masala ushbu mavzuni bayon qilmoqchi bo’lgan faylasufning o’zi qanday pozisiyada bo’lishiga bog’liq. Mana bunday fikr yuritish mumkin. Haqiqiy dunyoni, ob’ektlarni, ob’ektiv voqelik jarayonlarini o’rganadigan ko’plab fanlar mavjud, masalan, fizika, kimyo, biologiya, asab faolityai fiziologiyasi, tarix, sosiologiya va hokazo. Bunday fanlar xususiy fanlar deyiladi. Bularga sub’ektiv reallikni o’rganadiganlar (masalan, psixologiya, psixopatologiya va h.z.) ham kiradi. Falsafa ob’ektlarni, empirik realliklarni emas, balki qanday qilib bu reallik ijtimoiy ongda “yashayotganini” o’rganadi; u jamiyat va inson uchun reallikning ma’nolari qanday ekanligini o’rganadi. Aytilganni tushuntrib beramiz. Fan fizik tabiatni o’rganadi, uning qonunlarini ochib beradi, falsafa esa turli davr va madaniyatlarning olimlari, qadimgi yunonlar, o’rta asr mutfakkirlari yoki Marifat davri faylasuflari va h.z.lar tabiatni qanday va nima uchun bunday tushunganlar deb tushuntiradi. Falsafa dunyoni o’zini emas, balki odamlarning dunyoni bilish, dunyo jarayonlari o’rtasidagi munosbatlarning ma’nosini o’rganish bilan shug’ullanadi. Falsafa predmetidagi asosiy narsa – falsafiy fikr yurgizish uni tahlil qilishga moyillikdir. Bu shuni anglatadiki, falsafa olamga sub’ekt-ob’ekt munosabatlari prizmasi (ta’siri), ya’ni insonning dunyo, jamiyat, boshqa odamlar bilan munosabati orqali qaraydi. Falsafa olamda uning ontologik, metodologik, axloqiy, estetik asoslarini qidiradi. Faylasuf har doim dunyo qadriyatlar tizimini yaratadi va shu bilan inson faoliyatining dastlabki asoslarini ko’rsata biladi. Falsafa boshqa fanlardan farqli o’laroq, insondan boshlanadi. Insonning o’zi nima? U uchun olam nima, inson bu dunyoda nimani orzu qilishi va nimaga erishishi mumkin? Shu kabi savollarga javob berishga urinadi.
Bizning zamonamizda falsafa predmetini yoritishga urinishda Bertran Rassel haqiqiy falsafiy muammolar haqida quyidagilarni yozgan: “... Hayotning ma’nosi nima, agar u mavjud bo’lsa? Dunyoning maqsadi bormi, tarix rivoji qaerga olib boradi, yoki bu hammasi ma’nosiz savollarmi? Chindan ham tabiat qandaydir qonunlar tomonidan boshqariladimi, yoki biz barcha narsalarda qandaydir tartib bo’lishini xoxlaganimiz uchun shunday o’ylaymizmi? Dunyo tubdan ikki qismga bo’linganmi – ruh va materiya, va agar shunday bo’lsa, ular qanday qilib birga yashaydilar? Inson haqida nima deyshimiz kerak? Munajjimlarga ko’rinib turgandek, u mayda va ahamiyatsiz sayyorada yordamsiz aylanib yuradigan chang zarrasimi? Yoki u, kimyogarlar tasavvur qilishlari mumkin bo’lgan, bir guruh kimyoviy moddalar aqlli tarzda bir-biriga birlashib qolganm birikmami? Yoki, nihoyat, Gamlet tasavvurida go’yo inson o’z asosiga ko’ra cheksiz imkoniyatlarga ega himmatli, pok, oliyjanobdir. Balki, inson – bularning barchasi bilan birgalikdadir? Hayotning yagona yo’li bormi – yaxshi, boshqasi – yomon, yoki qanday yashayotganimiz muhim emas. Agar yaxshi hayot yo’li mavjud bo’lsa, unda bu nimani anglatadi yoki unga rioya qilib qanday yashashni o’rganishimiz kerak? Biz donolik deb ataydigan nimadir bormi yoki bizga shunchaki oddiy quruq telbalik bo’lib tyuladimi?”².
Mazkur savollar hayotimiznig ajralmas qismidir. Aynan shu sababli biz falsafani o’rganamiz.
Falsafa shakllanishining asosiy bosqichlari. Qo’yilgan masalaga javob berish unchalik ham oson emas. Chunki, falsafa shakllanishi va rivojining yirik va mayda bosqichlari haqida mulohaza yuritish mumkin. Birinchi galda bizni, falsafa rivojining aynan yirik, muhim ahamiyatga ega bo’lgan bosqichlari qiziqtiradi. Bunday bosqichlar bizningcha jami oltita, xususan: