Fan: Ona tili o’qish savodxonligi va uni o’qitish metodikasi

Fan: Ona tili o’qish savodxonligi va uni o’qitish metodikasi

• Mavzu: Morfemika va morfema haqida umumiy ma’lumot. So‘zlarning tuzilish jihatidan turlari

Reja:

• Morfemika haqida umumiy ma’lumot.
• Asos morfema va uning xususiyatlari.
• Affiksal morfemalarning turlari.
• Affikslarda shakl va ma’no munosabati.
• So‘zning morfema tarkibidagi o‘zgarishlar.
• Morfologik qayta bo‘linish.
• O‘zbek tilidagi so‘z yasash usullari haqida.
• So‘zlarning tuzilish jihatidan turlari.

MORFEMIKA
MORFEMA
So‘zlarning eng kichik ma’noli qismlarini o‘rgatuvchi tilshu­noslikning mustaqil bo‘limiga morfemika deyiladi.
Morfemika o’z ichida morfemani o’rganadi. Morfema deganda o’zak va o’zakka qo’shilgan qo’shimchani tushunishimiz kerak. Shunga ko’ra morfema ikkiga bo’linadi:

Paxta\zor\lar

Morfema
1) asos morfema (yetakchi morfema) ish, ter, son	2) qo’shimcha morfema (ko’makchi morfema) –la, -im, -a
ish+la= ishla, ter+im+terim, son+a=sana

ASOS
(YETAKCHI MORFEMA)
Mustaqil lug’aviy ma’noga egalik
Mustaqil qo’llana olish
Mustaqil so’roqqa javob bo’lish
Boshqa ma’noli qismlar
ga bo’lin
maslik
Anglatadi
gan ma’nosi so’zning umumiy ma’nosiga bog’liq bo’lishi
ASOSGA QO’SHILIB
SO’ZLARNI BIR-BIRIGA BOG’LAYDIGAN
YANGI SO’Z YASAYDI
GAN
SO’Z MA’NOSINI BIROZ O’ZGARTI
RADIGAN
Qo’shimcha

YETAKCHI MORFEMA (asos) - so‘zning tub ma’noli qismiga asos deyiladi. Asosga qo‘shimchalar qo‘shish natijasida turli xil ma’nolar yuzaga chiqariladi.Masalan: tin-ch, tin-ish, tin-ch-lik, tin-im-siz, be-tin-im kabi so‘zlarning asosi «tin» so‘zidir, lekin qo‘shimcha qo‘shilishi bilan ma’no o‘zgarib bormoqda.

• YETAKCHI MORFEMA (asos) - so‘zning tub ma’noli qismiga asos deyiladi. Asosga qo‘shimchalar qo‘shish natijasida turli xil ma’nolar yuzaga chiqariladi.Masalan: tin-ch, tin-ish, tin-ch-lik, tin-im-siz, be-tin-im kabi so‘zlarning asosi «tin» so‘zidir, lekin qo‘shimcha qo‘shilishi bilan ma’no o‘zgarib bormoqda.
• Ayrim so‘zlar tarixiy taraqqiyot natijasida o‘zining tub — asos qismini o‘zgartirishi, boshqacha shaklga kirishi mumkin. Yomg‘ir (yom-g‘ir), ko‘mir (ko‘m-mir), olg‘a (ol(d)-ga) kabi so‘zlarni asos va qo‘shimcha qismga ajratib bo‘lmaydi. Turkiy tillarda, jumladan, o‘zbek tilida ham asos ko‘pincha birinchi bo‘lib keladi. Masalan: tadbir-kor, toy-choq va hokazo.