Fan va innovatsiyalar vazirligi urganch davlat universiteti filologiya fakulteti o

Tabibiy tazkirasi 
Tazkiralar
[1]
 turkiy va musulmon olamida, xususan, Turkiya, Turon va Eron 
zaminida turli tarixiy davrlarda yashab oʻtgan shoirlar va ularning sheʼrlari 
jamlangan majmua sifatida doimo qadrlangan va maxsus yoʻnalish sifatida 
rivojlanib kelgan. 

---

Tazkiralar Oʻrta Osiyoda ham koʻp asrlik tarixga ega, ularning katta qismi 
shoirlarning ijodiga bagʻishlangan boʻlsa-da, orasida olimlar, hukmdorlar, diniy 
ulamolar, sheriyat peshvolarining tarixi va faoliyatiga bagʻishlangani ham bor. 
Tazkiralar asosan adabiyot, xususan, sheʼriyat tarixi yoʻnalishida koʻp oʻrganilgan, 
tarix fanida esa ulardan madaniy hayot namoyondalarini oʻrganishda 
foydadalanilsa-da, haligacha maxsus tadqiqot obyekti boʻlmagan. Vaholanki, ularda 
nafaqat shoirlar, balki hukmdorlarning faoliyati, ularning adabiyotga, madaniyatga 
munosabati, sheʼrlarda esa davr ruhi, xalqning armonlari, qalb nidosi, ijtimoiy fikr 
va tafakkurni anglab olish mumkin boʻlgan jihatlar, geografik, topografik 
maʼlumotlar juda koʻp. Tazkiralarning madaniyat tarixi va intellektual merosni 
oʻrganishdagi oʻrni va ahamiyati nihoyatda katta. 
Tazkiralar tarix fanida uzviy davomiylikda, maxsus va izchil oʻrganilmagan 
boʻlsa-da, ulardan turli davrlardagi shaxslar va ijod ahlining hayotini, tarixini 
oʻrganishda tegishli oʻrinlarda unumli foydalanib kelinmoqda. 
Tazkiralarning tahlili shuni koʻrsatadiki, ular orqali nafaqat madaniy hayot, balki 
davr ruhini ham baholash mumkin. Ular orasida hukmdorlarning topshirigʻi va 
homiyligida yaratilgani yoki shaxsiy tashabbus asosida avvalgi tazkiralarni davom 
ettirish yoki toʻldirish maqsadida yozilgani ham mavjud. Tazkiralarni asosan 
shoirlar, xattotlar, tarixchilar yozgan va XX asrning oʻrtasigacha davom etgan. 
XIX asrdan XX asrning boshigacha har bir xonlikda tazkiranavislik anʼanasi davom 
etgan. Qoʻqon xonligida Umarxonning buyrugʻi bilan Fazliy Namangoniy va 
Mushrif tuzgan “Majmuatush shuaro” [1:338] nomli tazkiradan XVIII asr oxiri va 
XIX asr boshida Qoʻqonda yashab ijod qilgan 100dan ortiq ijodkor haqidagi muhim 
maʼlumotlar oʻrin olgan. Fazliy Namangoniy rahbarligida sheʼriy shaklda yaratilgan 
“Majmuai shoiron” (“Shoirlar guruhi”) tazkirasi saroyda toʻplangan ijodkorlar, 
adabiy muhit haqida maʼlumot beradi. 

---

Buxoroda Qori Rahmatulloh Vozeh (1818-1894) tuzgan “Tuhfatul ahbob fi 
tazkiratil asʼhob” (“Suxbatdoshlar zikrida doʻstlar tuhfasi”) tazkirasi [2:145,29-30] 
XVIII asr oxiri va XIX asrda yashab ijod qilgan Turkiston shoirlarini qamrab olgan 
edi. Bu tazkirada Buxoro va Qoʻqonda yashagan 150 shoirning tarjimai holi va 
gʻazallari toʻplami bayon etilgan. Vozeh zullisonayn boʻlib, oʻzbek, tojik tillarida 
koʻplab qasida, ruboiy, gʻazallar yozgan. Bundan tashqari, tarix, tabiatshunoslik, 
etika, tibbiyotga doir asarlarni tarjima qilgan. 
Buxoro amiri Abdulaxadxonning tavsiyasi bilan Buxoroda XX asr boshida Afzal 
maxdum Pirmastiy tuzgan “Afzaliut tazkor fi zikrish shuaro val ashʼo” [3:372-407] 
(“Shoirlar va sheʼrlar haqidagi Afzal tazkirasi”) deb nomlangan tazkirada XIX asr 
oxiri XX asr boshida yashab, ijod qilgan 135 shoir haqidagi maʼlumotlar jamlangan. 
Bu davrda yana qator tazkiralar tuzilib, anʼanaviy tazkiranavislik yangi asarlar bilan 
boyitildi. 
Xususan, Said Mir Muhammad Siddiq Hashmat tuzgan “Tazkiratush shuaro” 
[4:138] nomli tazkirada Buxoroda yashab ijod qilgan 60dan ortiq shoir, ularning 
taxallusi, tarjimai holi, mashhur sheʼrlari haqida, Hoji Abdulazim Sharʼiy tuzgan 
“Tazkirai shuaroi Abdulazim Sharʼiy” [5:81b] nomli tazkirada XIX asr oxirida 
Buxoro, Samarqand va Toshkentda yashab ijod qilgan shoirlar, olimlar haqida, 
Neʼmatulla Muhtaramning nasriy matnda fors tilida yozgan “Tazkirai Hoji 
Neʼmatulloh Muhtaram” [6:178b,473-478] nomli tazkirasida XIX asr va XX asr 
boshida Buxoroda yashab ijod qilgan shoirlarning taxallusi, ismi, nasabi, yozgan 
asari haqida, Abdiy Mirabdullaxoʻjaning “Tazkirai Abdiy” (yoki “Tazkiratush 
shuaroi mutaaxxirini Buxoro”), “Tazkiratush shuaro” (1904) nomli tazkiralarida 
Amir 
Abdulahad
 davrida yashab 
ijod
 qilgan 118ta shoir haqida maʼlumot 
jamlangan. 
Abdumutallib Faxmiyning “Tazkirai Faxmiy” [7:28,74] nomli tazkirasida zikr 
etilishicha, XIX asrda mamlakatda 300 nafar shoir yashab ijod qilgan. Asarda Bedil, 

---

Hofiz, Nizomiy, Ismat Buxoriy, Savdo, Vozeh kabi avvalgi tazkiranavislarning 
tazkiralaridan qisqacha maʼlumotlar, ayrim tazkiralardan esa, masalan, Vozehdan 
toʻliqroq maʼlumotlar berilgan. 
Xiva xoni Muhammad Rahimxon Feruz davrida tazkiranavislikka alohida eʼtibor 
qaratilgan. Zero, bu davrda mamlakatda uning homiyligida sheʼriyat, adabiyot, 
sanʼat va tarjimonlik keng rivojlandi. 1909 yili xonning amri bilan shoir Ahmad 
Tabibiy (1869-1911) yaratgan “Majmuatush shuaro” (“Shoirlar guruhi”) nomli 
tazkira “Majmuatush shuaroi Feruz-shohiy» nomi bilan tanilgan boʻlib, jami 1638 
sahifadan iborat edi [1:338,176]. 
Ahmad Tabibiy sanʼatshunos, musiqashunos, xattot, shoir. U Xorazm shoirlari 
haqida yaratgan “Majmuai shuaroi payravi Feruz” nomli tazkirasiga shoir Feruzning 
100ta gʻazaliga 30ta shoir yozgan payravni kiritadi. Bu tazkiradagi matnlar asosan 
oʻzbek tilida edi. 
Tazkiranavislik xonliklar tugatilgandan keyin ham davom etdi. Hasanmurod 
Laffasiy, Mirzo Muhammadsharif Sadr Ziyoning asarlari shular jumlasidan boʻlib, 
ularda XIX asr oxiri va XX asr boshida yaratilgan tazkiralar toʻldirilib, 
tizimlashtirilgani va xonliklarning soʻnggi davriga qadar yetkazilganini koʻrish 
mumkin. 
Muhammad Sharifjon Sadr Ziyo Buxoro amirligida yashab, turli tuman va 
viloyatlarda qozilik lavozimida faoliyat koʻrsatgan mutafakkir olim, adib va shoir 
sifatida boy ilmiy va adabiy meros qoldirgan. U oʻzi yashagan davrda Buxorodagi 
adabiy hayotga va tarixga doir keng maʼlumot beradigan “Tazkiratush shuaro 
mutaqaddimin”, «Shuaroi mutaaxxirin” va “Fuzaloi mutaaxxirin”» kabi tazkiralar 
yaratdi. 
“Tazkiratush shuaro mutaqaddimin» tazkirasiga Davlatshoh Samarqandiyning 
“Tazkiratush shuaro”, Lutf Alibek Ozarning “Otashkada” tazkirasi asos boʻlgan. 
Sadr Ziyo X-XV asrlarda Xuroson va Movarounnahr, Eron va Hindistonda yashab 

---

ijod qilgan Rudakiydan to Jomiy va Navoiygacha boʻlgan 162 shoir va olim, 
ularning ijodi, shuningdek, X-XVII asrlarda yashagan 120 nafar shahzoda haqida 
soʻz yuritadi. Sadr Ziyo oʻzining tazkirasini Davlatshoh Samarqandiy qayd etgan 
maʼlumotlar bilan toʻldirib, eʼtibordan chetda qolgan Ibn Sino, Xoʻja Nizomulmulk 
va boshqa bir qator shoir va mutafakkirlar haqidagi yangi maʼlumotlar bilan 
boyitadi
[2]
. 
Sadr Ziyo “Shuaroi mutaaxxirin”
[3]
 (“Hozirgi davr shoirlari”) nomli tazkirasini 
Vozehning “Tuhfatul ahbob” [8:29-43] tazkirasi asosida yaratdi. Bu tazkira Vozeh 
qayd etgan XIX asrda Buxoroda yashab ijod qilgan 88 nafar shoir, olim, shayx 
haqida maʼlumot berib, “Tamom boʻldi, Qori Rahmatullohiy Vozeh” [9:332b] deb 
yakunlanadi. Sadr Ziyo Vozehning tazkirasini shunchaki koʻchirmay, undagi 
maʼlumotlarni toʻldirib aniqlashtiradi va ilovalar kiritadi. Ilovalarda Ahmad Donish 
va XIX asrning ikkinchi yarmida, Vozehdan keyin yashagan shoirlar haqida 
maʼlumotlar beriladi. 
Sadr Ziyo “Fuzaloi mutaaxxirin” nomli tazkirasida XIX asrning ikkinchi yarmi va 
XX asr boshlari, yaʼni Amir Muzaffar (1860-1885), Abdulahad (1885-1910), 
Olimxon (1910-1920)ning hukmronligi davrida, qisman sovet zamonida yashab ijod 
qilgan 79 nafar shoir va donishmand, ularning vafot sanalari, baʼzi shoirlarning 
ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, XX asr boshida vujudga kelgan jadidlik haqida 
maʼlumotlar keltiradi [10:337b]. 
1932 yilda Sadr Ziyo “Tazkirai shuaro manzumai Mirzo Muhammadsharif sadr” 
nomli majmuaga oʻzining bir qator tazkiralarini jamlaydi. Muallif unga kiritilgan 
“Tazkirai shuaro” (“Shoirlar zikri haqida”) nomli tazkirasida oʻzi va ajdodlari, 
Buxoro hukmdori Amir Abdulahadxon, Buxoroning XIX asr va XX asrning boshida 
yashagan shoir va olimlari, amaldorlari, diniy ulamolari haqida maʼlumot beradi. 
Muallif majmuaning “Tarjimai ahvoli qozi Abdushukur” (“Qozi Abdushukurning 
tarjimai holi”) deb nomlangan qismida oʻz otasining ajdodlari, pir va ustozlari 

---

Domlo Mirzo solih aʼlam, Mavlaviy Inoyatulloh Qozi kalon, Oxund Domlo Hasan, 
otasining ijodiy faoliyati va amalga kelishi, amirlar va amaldorlar bilan 
munosabatlari, Amir Muzaffar davri, oʻz sheʼrlari, ijodi, u bilan hamzamon boʻlgan 
mashhur ijodkor olim va amaldorlar haqida qiziqarli maʼlumotlarni qayd etadi. 
Asarning “Tarixi salotini Usmoniy va nasabi Eshon” (“Usmoniy sultonlari va 
ularning nasabi”) qismidan Usmoniy sultonlar, Ertugʻrul va uning avlodlari, 
Usmonbek Gʻoziy, Yildirim Boyazid, Sulton Murodxon va ularning avlodlari, 
Sulton Abdulhamidxon II kabi turk sultonlari, Movarounnahrdagi Temuriy 
sultonlar, Buxoroning xon va amirlari, Eron sultoni va shohlari, Afgʻoniston tarixi, 
Rossiya podsholari haqidagi maʼlumotlar oʻrin olgan. 
Majmuaning “Tazkirai xattoton” (“Xattotlar zikri haqida”) nomli qismida dunyoda 
ilk xatning paydo boʻlishi, arab xatining tarixi, Mir Ali Tabriziy va 
Movarounnahrning mashhur kotiblari, Oʻrta asrlardagi mashhur xattotlar, nastaʼliq 
xatining vujudga kelishi va uni rivojlantirgan xattotlar, Buxoro va Samarqandning 
mashhur xattotlari, qozi, muftiy, voliy, amir va xonlar kabi amaldorlardan boʻlgan 
mashhur xattotlar, muallifga hamzamon yashagan xattotlar haqida maʼlumotlar 
beriladi (nazmga solingan holda) [11:3]. 
1940 yilda Hasanmurod Laffasiy (1880-1945) tuzgan “Xiva shoir va 
adabiyotchilarining tarjimai hollari” [12:11-13] nomli asar xorazmlik 51 nafar shoir, 
ularning asarlaridan namunalar, oʻzaro munosabatlari, saroydagi adabiy muhit 
haqida maʼlumot beradi. Laffasiyning bu tazkirasi “Xiva shoirlari” nomi bilan ham 
tanilgan boʻlib, XX asr boshida Xiva hukmdori Muhammad Rahimxonning 
topshirigʻi bilan yaratilgan “Tazkirai shuaro”da berilgan maʼlumotlarni yanada 
toʻldiradi. 
Xulosa qilib aytganda, tazkiralar oʻz davrining ijtimoiy, madaniy va adabiy 
sohalarini aks ettiruvchi muhim bir yoʻnalish sifatida asrlar davomida muhim tarixiy 
manbalarni saqlash, qayd etib borish va kelgusi avlodlarga yetkazib berishda muhim 

---

rol oʻynagan. Ularda nafaqat shoirlar va ularning asarlari, balki din peshvolari, 
ulamolar, olimlar, hukmdorlar, amaldorlar (qozi, muftiy va b.), madaniy hayot va 
saroy muhiti, xon va amirlarning adabiyotga munosabati, ilm-fan va madaniyat 
haqidagi qimmatli maʼlumotlar saqlanib qolgan. Bu tazkiralarda nafaqat 
Oʻzbekiston, balki butun mintaqa, shu jumladan, Eron, Hindiston, Afgʻoniston, 
Usmoniy turklarning tarixi va madaniyatiga oid maʼlumotlar ham mavjud boʻlib, 
ular xorijiy mamlakatlarning tarixi uchun ham muhim manbaviy ahamiyatga ega.