Fan va innovatsiyalar vazirligi urganch davlat universiteti filologiya fakulteti o
Download 0.52 Mb. Pdf ko'rish
|
Otaboyeva Sevinchoy. Matnshunoslik-MUSTAQIL-TA LIM
|
Fazliy tazkirasi
Ko`pgina adabiyotshunos va sharqshunos olimlar (Vozeh, S.Ayniy, V.E.Bertel’s, N.N.Ivanov, O.Sharafuddinov, V.A.Abdullaev, X.Mirzozoda, A.P.Qayumov) mazkur tazkiraning xususiyatlari va ahamiyati to`g`risida ba`zi fikr va mulohazalarni bayon qilganlar. Chunki bu asar XIX asrning birinchi choragida o`zbek va tojik adabiyotlari tarixini o`rganish va yoritishda qiymatli manbalardan biri sanaladi. "Majmuai shoiron"ning ko`pgina qo`lyozma nusxalark bizgacha etib kelgak. Bu qo`lyozma nusxalar Toshkent , Sankt-Peterburg va boshqa shaharlardagi Sharq qo`lyozmalari xazinalarida saqlanmoqda. Shuning bilan bir qatorda, "Majmuai shoiron" 1902 yilda Abdulmannof qori binni Abdulvahhob kotib tomonidan ko`chirilgan nusxa asosida Toshkentdagi bosmxonada nashr ham qildirilgan. Toshbosma nusxaning keng tarqalganini nazarga olib, biz ham shu asosda fikr yuritamiz, tegishli misollarni shu nashrdan olib, betlarini misollardan so`ng qavsda ko`rsatib boramiz. Adbiyotshunoslikda "Majmuai shoiron"ning tuzuvchisi — muallifi Fazliy Namangoniy degan fikr tarqalgan bo`lsa ham, aslida bu tazkirani XIX asrning birinchi choragida Qo`qonda yashab ijod etgan mualliflar jamoasi tuzgan. Fazlii Namangoniy ana shu mualliflardan biri va etakchisi sanalgan. Bu holni Fazliyning o`zi ham qayd qilib, quyidagicha yozadi: Manam yak tan az chome`i in kitob, Ki droad dar in asr Fazly xitob. (296) (Mazmuni: Bu kitobni to`plovchilardan biri men bo`lib, bu davrda meni Fazliy deb ataydilar.) "Majmuai shoiroi"ni tuzishda qatnashgan yana boshqa mualliflardan Mirzo Qalakdar Muxprif Isfaroiniy va Xotif taxallusli Abdunabi Xo`jandiylarni ko`rsatish mumkin. Chunki, "Majmuai shoiron"ning Umarxon (413-bet) va Nola to`g`risidagi (216-bet) she`riy ma`lumotlarning Mushrif Isfaroiniy tomonidan, Umarxon (392-bet) va Hoziq haqidagi (92-6et) she`riy ma`lumotlarning Xotif Xo`javdky tomonidan yozilganligi ana shu fikrii quvvatlaydi. Masalan: "Majmuai shoiron"ning 413 betida Amiriy (Umarxon)ning "biri" radifli g`azali rldidan Mirzo Qalandar Mushrifning quyidagi masnaviysi keltirilgan: Topib zohid atvoridin ishtiboh, Bu turkiy g`azalni raqam qildi shoh. erur to`tii tab’i shakkarmaqol, Ki andin etar zavq ahlig`a hol. Xudo bergay oni murodin tamom, Bo`lub umr ila davlati mustadom. Bo`lub dushmani olida poymol , Sarafkandavu xoru oshufta hol. Qayu til bila vasfin aylay bayon, Hamma er so`z andin erur osmon. Qilib masnaviy Mushrifi notavon, Kamolini etti bu erda bayon. Xayolingni avval baland aylagil, O`qub bu g`azalni pisand aylagil. Ikkinchi misol, shu kitobning 92-betida Junaydullo Hoziqning qasidasidan oldin Xotifning Hoziq haqidagi masnaviysi keltirilganki, unda, jumladan quyidagi baytlar bor: Nadonam chi son Hoziqi nekfan, Ba tavsifi shah dod dodi suxan. Ki dar in qasida namud iqtidor, Fuzuntar z-andeshai ro`zgor. Buvad Xotif az fikri o` inchunin, Nazebad ba nazmash ba chuz ofarish (Mazmuni: Bilmadim, donishmand Hoziq shoh madhida qanday qilib bu olijanob tavsifni bita oldi. Bu qasidada u shunchalik qudratini namoyon etdiki, bu ro`zgorning andishalaridan ham ko`proqdir. Xotif ham uning nazmiga ofarin deyishdan boshqa so`z topa olmadi.) "Majmuai shoiron" Qo`qon xoni Umarxonning topshirig`i bilan Fazliy rahbarligidagi ana shu mualliflar hay`ati tomonidan 1821 yil yanvar’ oyida yozib tugallanadi. Asarda XIX asrning birinchi choragida , xususan Amir Umarxon hukmronligi davrida (1810-1822) Samarqand, Xo`jand, Toshkent, Andijon, Marg`ilon, Buxoro, Hirot, Balx, Qoshg`ar kabi 20 dan ortih viloyatlardan Qo`qonda yig`ilgan, o`zbek va tojik tillarida ijod qilgan 80 dan ko`proq shoirlarning asarlari to`planilib, shoirlarning tarjimai holi va ijodi haqida turli hajmda ma`lumotlar berilgan. "Majmuai shoiron"ga kiritilgan shoirlar turli ijtimoiy guruhning vakili bo`lib, ular orasida amir va amirzoda, vazir va saroy amaldorlari, qozi va shahar hokimi, madrasa mudarrislari, munshiy, sipohiy va boshqalarni uchratish mumkin. Asarda shoirlar bilan bir qatorda shoiralar Mahzuna, Uvaysiy haqida ham ma`lumot berilib, ularning asarlaridan namunalar keltirilgan. Shuni xam uqtirish lozimki, "Majmuai shoiron"da zikr qilinganlarning hammasi ham kasbiy shoir bo`lmasdan, balki ko`pchiligi shoirlikni o`ziga qo`shimcha bir havas deb bilgan kishilardir. Shuning uchun tazkirada nomi zikr qilingan, asarlaridan namunalar keltirilgan hamma shoirlar ham o`zbek va tojik adabiyotlari tarixida iz qoldira olgan emaslar. Asarda nomlari tilga olinib, asarlaridan ayrim namunalar keltirilgan Muhammadsharif Gulxaniy , Mahmud Maxmur, Odinamuhammad Ma`dan, Jahon Uvaysiy, Mehrubon Mahzuna, Junaydullo Hoziq, Shermuhammad Akmal, Muhammadgoziy G`oziy, Nodir . Ho`qandiy, Mujrim va shunga o`xshash shoirlar o`zbek va tojik tillarida yozilgan adabiy meroslari bilan adabiyot xazinasini boyitdilar, uning rivoji va takomillashuviga hissa qo`sha oldilar. Tazkiraga o`zbek va tojik adabiyotlarida qo`llanilgan adabiy shakllarda (g`azal, qasida, tarix, muxammas, musamman, mustazod, masnaviy) yozilgan asarlar kiritilgan. Mazkur davr adabiy muhitida g`azal va qasida asosiy o`rinni egallagani uchun ham tazkirada ana shu janrlardagi asarlar aksariyatni tashkil etadi. Shuning bilan bir qatorda, unda XIX asrgacha oz uchraydigan muxammas-qasida , hasht dar hasht-qasida, mutassa`-qasida kabilar ham ko`zga tashlanadi. "Majmuai shoiron"ning tuzilishi quyidagicha: kitob an`anaviy hamd bilan boshlanib, so`ng shu davrdagi shoirlarni qisqa-qisqa tavsiflovchi she`riy debocha beriladi. Debochadan keynn esa Fazliy va Mushriflarning Ko`qon xoni Umarxonga bag`ishlanib bahri tavilda yozilgan madhiyalari o`rin olgan. Shulardan keyin tazkiraning asosiy qismi boshlanadi. Avvalo, shoirlarning Umarxon va uning bilan bog`liq bo`lgan voqea-hodisalarga bag`ishlangan qasidalari keltiriladi. Qasidalar tugagach, Amiriy (Umarxon) g`azali va unga payrav tarzda boshqa shoirlar tomonidan yozilgan g`azallar berib boriladi. Shu tartibda muxammas, mustazod va boshqa janrdagi asarlar joylashtirilgan. Tazkiraning qasida, g`azal, muxammas va boshqa qismlarida xam asarlar arab alifbosi tartibi bilan (ya`ni avval "alif" bilan so`ng "be", "te" va boshqa harflar bilan tugallanuvchi asarlar) keltirilgan. Qasidalar bo`limida bu tartibga ba`zan rioya qilinmasa-da, ammo u g`azallar qismida izchil ravishda qo`llanilgan. Shoirlar ijodidan namuna sifatida keltirilgan qasida, g`azal, mustazod, muxammas va boshqa janrdagi asarlar tazkira tuzuvchi mualliflarning badiiy didi asosida tanlangan bo`lib, ularning ko`pchiligi asarning umumiy ruhiga mos tushadi. Tazkirada har bir asardan oldin uning muallifi to`g`risida turli hajmdagi masnaviy - ma`lumotlar beriladi. "Majmuai shoiron"dagi bu ma`lumotlar va she`riy debocha masnaviy tarzda qofiyalanib, ular aruzning mutaqoribi musammani maqsur (faulun, faulun, faulun, faul) bahrida yozilgan. Shuni ham eslatish mumkinki, tazkirani tuzishda mualliflar puxta o`ylangan rejaga asoslanganlar, aniq maqsaddan kelib chiqqanlar. Shuning uchun ham o`lar har bir shoirning hayoti va ijodiyoti bilan yaqindan tanishib , uning xususiyatlarini qayd qilishga intilganlar. Amiriy, Fazliy, Ado, Xotif, Mushrif, Behjat, Ma`yus, Vazir, Jadid, Mahzun, Miriy, Zokir, Kiromiy kabi ko`plab shoirlar o`zlarining turli janrdagi asarlarida amir va uning hukmronligini, xonlik va uning manfaatlarini kuyladilar. Ammo "Majmuai shoiron"da shunday shoirlar ham borki, ular ijodiyotining yo`nalishi va ahamiyati haqida biror bir xulosa chiqarish qiyin. Chunki bunday shoirlarning ijodiyoti hali etarlicha tekshirilmagan, ba`zilarining asarlari esa bizgacha etib kelmagan. "Majmuai shoiron"da tilga olinib, asarlaridan bir-ikki parchalar keltirilgan Mutrib, Foiz, Koshifiy (Xo`qandlik), Mirzo Latif, Turobiy, Koshif, Komil (buxorolik), Hayrat (madrasa talabasi)ga o`xshashlarni ana shu guruhga kiritish mumkin. Bunday shoirlarning hayoti va ijodiyoti haqida ma`lum bir xulosaga kelish ularning adabiy merosini xar tomonlama tekshirish va tahlil qilishni taqozo qiladi. Shunday,qilib, "Majmuai shoiron"ga turli yo`nalishga mansub bo`lgan shoirlar kiritilib ular asarlaridan namunalar keltirilgan bunday holni shoirlarning qisqa tavsifiga bag`ishlangan debochada ham ko`rish mumkin. Chunki unda shoirlarning nomlari zikr qilinishi bilan bir qatorda, ularni guruhlarga bo`lishga urinish ham ko`zga tashlanadi. Bu she’riy debocha Abdulkarim Fazliy Namangoniy qalamiga mansub bo`lib, unda shoirlar ikki guruhga bo`lingan. Birinchi guruhga xudo hamdi bilan shug`ullanuvchi (Xujasta guruhi maloik misol, Ki dorand bo hamdi haq ishtig`ol) shoirlar kiritilgan. Fazliy bu guruhga mansub bo`lgan shoirlarni (Shayxulislom, Mavlavin) juda e`zozlaydi, ularni ma`naviy olamning yagonalari (Hama fard dar olami ma`naviy) deb ataydi. Ikkinchi guruhni esa amir Umarxon saroyidagi shoirlar tashkil etadi. Bu haqda debochada shunday deyiladi: Guruhi digar zumrai shoiron, Buvad har yake zufununi zamon. Ba fazlu hunar jumla komil iyor, Ki har yak buvad zubdai ro`zgor. Tavorixdononi sohibkamol, Muammo shikofoni rangin xayol. Hama bar dari shoh farmonpazir , Namakxo`ri xoni atoi amir. Ko`rinadiki, Fazliy o`sha davrdagi adabiy yo`nalishlarning asosiy mavzusini ajrata olgan. Ayrim shoirlar haqidagi masnaviy-ma`lumotlardan ma`lumki, tazkiraning mualliflari o`sha muhitda eslatilgan ikki adabiy yo`nalishdan farq qiluvchi ohim va uning vakillari borligini sezib, ularni o`z saflariga o`tkazishga uringanlar, ba`zi hol-larda bunga erisha olganlar ham. Tazkiradagi masnaviy-ma`lumotlar hajm jihatidan ham, mazmun jihatidan ham bir-biridan farq qiladi. Ularda "ba tab`i shoh"-shohning didiga mos keluvchi asarlarni ijod qilgan shoirlar - Fazliy, Mushrif, Ado, Xijlat, Behjat, Qozi ernazar kabilar maqtaladi. Shuning bilan bir qatorda, "ba tab`i shoh" bilan kelisha olmay, mehnatkash xalq ommasining hayotini, zulm va hahsizlik tufayli qishloqlarning xaroba chordevorlarga aylanganini, aholining esa tobora kambag`allashib, qashshoqlasha borganini aks ettirib, o`z zamonasiga norozilik bildirgan va: Bimadi Majnunga men ko`rgan balolardin biri, Hajr vodiysi aro chekkan jafolardin biri ,- (258) deb o`z ovozini baralla chiqarishga jur`at etgan shoirlar tazkira tuzuvchilari tomonidan turli-tuman yo`llar bilan qoralanadi. Bunday holni Gulxaniy, Maxmur, Koshif va boshqa shoirlar haqidagi masnaviylarda ko`rish mumkinki, bu masala adabiyotshunos olimlardan filologiya fanlari doktorlari A.P.Qayumov, R.Muqimovlarning Maxmur va Gulxaniy haqidagi ilmiy ishlarida keng yoritilgan. eslatish lozimki, "Majmuai shoiron"ning mualliflari bu shoirlarni o`z qatorlariga o`tkazish uchun ancha uringanlar. Shuning iatijasida Gulxaniy, Hoziq, Turobiy kabi shoirlar haqida keltirilgan masnaviylarda bir tomondan, ularni maqtash, ikkinchi tomondan qoralash hodisasiga duch kelamiz. Masalan, agar Gulxaniy "ba tab`i shoh" tarzida she`r yozgan bo`lsa (ijodida shunday hol bor), uni maqtadilar: Erur Gulxaniy ham bu darbor aro, Suxanvar qatorida ash`or aro. So`z ahli arosinda dono erur, Ush bu g`azal andii insho erur. (324) Ammo, agar Gulxaniy "ba tab’i shoh"dan chetga chiqib, zamonaning jannat emas, balki, turli balolarga to`la cho`lu biyobon ekanini tasvirlashga jur`at etsa, uni shoir deb bilmadilar , asarlarini mazmundan xoli deb da`vo qildilar. Chunonchi, "angushtam" radifli tazal oldidan quyidagi masnaviy keltirilgan: Bu Jur`atki, avval edi Gulxaniy, Erur barcha hazyon demaklik fani. Xayoli buzuq, diqqati beasos, Ani fahmini qil bu so`zdin qiyos. Dedi bu g`azalniyu qo`ydi bino, Na ma`nisi mahkam, na lafzi bajo. (342-343) Shunga qaramay, Gulxaniy kabi shoirlar o`z ijodiy maromlariga sodiq qoldilar. Ammo ayrim yosh shoirlar, masalan, Turobiy tanqid va ta`qibga bardosh bera olmadi. Shuning uchun ham avvallari ilg`or fikrlarni ifoda etuvchi asarlar yozgan Turobiy, keyinchalik "ba tab`i shoh" uslubida asarlar bitib, Fazliylarning maqtovli ta`rifiga sazovor bo`ldi . Yuqorida qayd qilinganlardan ko`rinadiki, "Majmuai shoiron"da shoirlar ijodiga ma`lum maqsaddan kelib chiqqan holda bahr beriladi, unda Qo`qon xonligining manfaatlari himoya qilinadi. Bunday holni Buxoro va Xorazm xonliklaridai Qo`qonga kelib, ilg`or fikrlarni ifoda etgan shoirlar ijodiga bo`lgan munosabatda yanada ochiqroq sezish mumkin. Shuni ham eslatish lozimki, boshqa xonliklardan kelgan Husaynbek Miriy Buxoriy, Mujmal Buxoriy kabilar "ba tab`i shoh" tarzida asar yozganlari uchun tanqidga uchramaydi, aksincha maqtaladi. Misol uchun Mujmal Buxoriy to`g`risidagi quyidagi masnaviyni keltirish mumkin: Digar onki Mujmal buvad az Buxor , Ba xalqi jahon fazli o` oshkor. Dar in vaqt on mardi ravshanzamir, G`azal mesaroyad ba madqi amir. (10) (Mazmuni: Mujmal buxorolik bo`lib, uning donishmandligi dunyo xalqiga mashhurdir. Bu bilimdon shaxs hozirda amir maqtoviga bag`ishlab g`azallar yozadi.) Ammo Qo`qon xonligidan, umuman zamona adolatsizligidan norozi shoirlar nihoyatda qoralanadi va, hatto u umuman boshqa xonlikdagi aholi haqidagi aybnomaga aylanadi. Demak, bu o`rinda "Majmuai shoiron" Qo`qon xonliginyng manfaatini himoya qiluvchi asarga aylanib qoladi. Shunday qilib, XIX asrning birinchi choragida Qo`qonda yaratilgan "Majmuai shoiron" tazkirasi adabiy muhit haqida ko`pgana ma`lumotlar berishi, adabiy yo`nalishlarning mavzui, asosii maqsad va vazifalarini ''aniqlashga ko`maklashuvi nuqtai nazaridan hamda Gulxaniy, Maxmur, Ma`dan, G`oziy, Akmal, Mahzuna, Uvaysiy kabi shoirlar haqida ayrim ma`lumotlarni keltirganligi jihatidan ahamiyatlidir. Download 0.52 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|