Fan va innovatsiyalar vazirligi urganch davlat universiteti filologiya fakulteti o

Qo‘lyozma manbani tavsiflash 
Boy tarixni o‘rganish va o‘rgatish deganda, faqat yozma manbalarda mavjud 
ma’lumotlar to‘g‘risidagi bilim va tushunchalami shunchaki mexanik tarzda talaba 
va bakalavrlanga yetkazish emas, balki an’naviy va zamonaviy pedagogik 
usullaming eng qulay va samarali vositalaridan foydalangan holda, ularda manbalar 
to‘g‘risida tushuncha, bilim va ulardan foydalanish malakasini hosil qilish bilan 
birga, tariximiz to‘g‘risida mustaqil fikr yuritishga o‘rgatishni ham tushunamiz. 
Yurtimiz tarixini o‘rganishda yozma manbalardan foydalanishning ilmiy va metodik 
asoslarini ishlab chiqish va amaliyotga tavsiya etish tarix va pedagogika fanlarining 
eng muhim va dolzarb muammolaridan biridir. Bu masala juda keng qamrovli 
bo‘lib, yozma manbalami tadqiq etishning ilmiy metodik asoslarini chuquro‘rganib 
chiqishni taqozo etadi. Yozma manbalarni talabalarga tushuntirishning bir necha 
tam oyili mavjud. Birinchisi maxsus kataloglardagi m anbaning tavsif tam oyilidir. 
XIX asroxirida paydo bo‘lgan Yevropa mamlakatlaridagi kataloglar ichida ingliz 
olimi Charlz Ryoning ko‘p jildlik arab, fors va turkiy tillardagi sharq qo‘lyozmalari 
kataloglaridagi yozma manbani tavsiflash tamoyili o‘zining mukammalligi va puxta 
o‘ylanganligi bilan alohida ajralib turadi. Quyida til tamoyili asosidagi Ch.Ryoning 
«Britaniya muzeyidagi turkiy qo‘lyozmalar. (London, 1888, ingliz tiiida) 
(Cataloguve of the Turkish Manuscripts in the British Museum by Rieu Charles. - 
London: 1888. 432 p.) katalogidagi manba tavsifi tamoyilini keltiramiz. Unda 
yozma manbaning muzeydagi tartib raqami birinchi bo‘lib sarlavha o‘mida berilib, 

---

so‘ngra qo‘lyozmaning kodikologik xususiyatlari, varaqlar soni, o‘lchami, 
sahifadagi satrlar soni, satr uzunligi, xati, ziynatlari alohida, ixcham tarzda berilgan. 
So‘ngra asar nomi asl nusxada, ya’ni arab alifbosida va uning taijimasi ajratilib 
berilgan. So‘ngra muallif nomi va asaming boshlanishi va oxiridagi jumlalar aslida, 
arab alifbosida keltirilgan. Ana undan keyin muallif to‘g‘risidagi ma’lumot va asar 
tarkibi, mazmuni bayon etilib, tavsif oxirida asar tarixnavisligi, ya’ni o‘rganilishi 
to‘g‘risidagi ma’lumotlar berilgan. 
Qator mavjud kataloglar asosida O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining 
Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti olimlari ham mustaqil 
ravishda qo‘lyozma manbalami ilmiy tavsifga olish usulini ishlab chiqqanlar. Unda 
manbaning quyidagicha tavsifi berilgan: Matn tarixini tiklashning xalqimiz 
ma’naviy hayoti tarixidagi o‘rni beqiyos. Zero, qadimiy qo‘lyozma kitob matnlari 
davr ruhini aks ettiradi. Ularni jiddiy o‘rganish muallifning dunyoqarashi, voqelikka 
munosabati, davr ilm-fani darajasi va siyosiy jarayonlari haqida muayyan tasavvur 
berishi mumkin. 
Matnshunos oldida turgan bosh vazifalardan biri – matn tarixini tiklash, tadqiq 
doirasiga jalb etilgan manbaning turli nusxalarini qiyosan o‘rganish, tadqiq etish, 
ular asosida matnning asosiy variantini yaratish va ilmiy muomalaga kiritishdir. 
Matn tarixi muayyan matn haqidagi barcha ma’lumotlar yig‘indisidir. U asarning 
shakl va mazmuni haqida aniq tasavvur beradi, matnga oid bilvosita va bevosita 
ma’lumotlarning barchasini qamrab oladi. Matn tarixini o‘rganishda tarixiy yoki 
adabiy yodgorlikning yaratilgan va ko‘chirilgan davrini aniqlash, manba nusxalari 
ko‘p bo‘lsa, ularning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish muhim hisoblanadi. Shu sababli 
yodgorliklar matni ustida tekstologik tadqiqotlar olib borishdan avval shu 
yodgorlikning mavjud barcha qo‘lyozmalarini yig‘ish, ko‘chirilish davri, matniy 
to‘liqligiga qarab tasniflash va shundan keyingina uning tarixini kuzatish lozim. 

---

Chunki har bir qo‘lyozma birinchi navbatda o‘z davrining tarixiy yodgorligi sifatida 
o‘zigagina xos bo‘lgan muayyan tarixga ega. 
Matn tarixini o‘rganish qo‘lyozma nusxaning mavjud nusxalarini o‘zaro 
qiyosiy tekshirishdan boshlanadi. Matnlar to‘liq, nuqsonli, tuzatilgan (redaksiyaga 
uchragan) yoki tugatilmagan ko‘rinishlarda uchraydi. Qo‘lyozma nusxalarda uning 
tarixi bevosita qayd etilgan yoki bilvosita aniqlanadigan belgilar yordamida 
tiklanadi. Bevosita belgilarga qo‘lyozma asarning yaratilish va ko‘chirilish sanalari, 
muallif va uning asarni yozish maqsadi ifodalangan so‘zboshisi, kotib nomi yoki 
uning qaydlari kabi matnshunoslik uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan tavsifiy 
mezonlar kiradi. Bilvosita belgilarga ushbu asar va uning muallifi haqida turli 
asarlar, xususan, tazkiralarda berilgan ma’lumotlar, shuningdek, qo‘lyozma 
nusxalarni qiyoslash natijasida olinadigan tekstologik natijalar kiradi. 
Sarlavha sifatida asar nomi asl nusxada va uning ruscha tarjimasi, qo‘lyozmaning 
xazinadagi tartib raqami va ushbu katalogdagi raqami keltirilgan. So‘ngra asar 
muallifi nomini asli arab yozuvida va ruschada keltirish bilan asosiy tavsif 
boshlanadi. Undan keyin muallif to‘g‘risida (imkon darajasida to‘liq), asar 
mazmunining tarkibi va qisqacha bayoni (annotatsiyasi) keltiriladi. Ba’zi o‘rinlarda 
asar boshlanish va oxirgi jumlalari qo‘lyozmadan aynan arab yozuvida keltiriladi. 
Taijimon va xattotlar nomlari arab yozuvida va ruscha yoziladi. Tavsif ixcham 
kodikologik m a’lum otlar — xati, qog‘ozi, ziynati, xattot nomi, qo‘lyozmaning 
kitobat tarixi, nuqsoni, varaqlar soni, o‘lcham i va adabiyotlar (bibliografiya) 
nomlarini keltirish bilan tugallanadi. M. Hasaniy «Sharq qo‘lyozmalarini tavsiflash 
va fihristlash nomli risolasida O‘zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi 
Sharqshunoslik instituti qo‘lyozma fondi tajribasini umumlashtirib, magistrantlarga 
tushuntirishga harakat qilgan. Bulardan tashqari yozma manbalarni tavsiflashning 
qomusiy yoki ensiklopedik tamoyili ham mavjud. Biz uning namunasini 
«O‘zbekiston ensiklopediyasi» va ''O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi''sahifalarida 

---

ko‘rishimiz mumkin.Matn tarixini tiklashning xalqimiz ma’naviy hayoti tarixidagi 
o‘rni beqiyos. Zero, qadimiy qo‘lyozma kitob matnlari davr ruhini aks ettiradi. 
Ularni jiddiy o‘rganish muallifning dunyoqarashi, voqelikka munosabati, davr 
ilm-fani darajasi va siyosiy jarayonlari haqida muayyan tasavvur berishi mumkin. 
Matnshunos oldida turgan bosh vazifalardan biri – matn tarixini tiklash, tadqiq 
doirasiga jalb etilgan manbaning turli nusxalarini qiyosan o‘rganish, tadqiq etish, 
ular asosida matnning asosiy variantini yaratish va ilmiy muomalaga kiritishdir. 
Matn tarixi muayyan matn haqidagi barcha ma’lumotlar yig‘indisidir. U asarning 
shakl va mazmuni haqida aniq tasavvur beradi, matnga oid bilvosita va bevosita 
ma’lumotlarning barchasini qamrab oladi. Matn tarixini o‘rganishda tarixiy yoki 
adabiy yodgorlikning yaratilgan va ko‘chirilgan davrini aniqlash, manba nusxalari 
ko‘p bo‘lsa, ularning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish muhim hisoblanadi. Shu sababli 
yodgorliklar matni ustida tekstologik tadqiqotlar olib borishdan avval shu 
yodgorlikning mavjud barcha qo‘lyozmalarini yig‘ish, ko‘chirilish davri, matniy 
to‘liqligiga qarab tasniflash va shundan keyingina uning tarixini kuzatish lozim. 
Chunki har bir qo‘lyozma birinchi navbatda o‘z davrining tarixiy yodgorligi sifatida 
o‘zigagina xos bo‘lgan muayyan tarixga ega. 
Matn tarixini o‘rganish qo‘lyozma nusxaning mavjud nusxalarini o‘zaro qiyosiy 
tekshirishdan boshlanadi. Matnlar to‘liq, nuqsonli, tuzatilgan (redaksiyaga 
uchragan) yoki tugatilmagan ko‘rinishlarda uchraydi. Qo‘lyozma nusxalarda uning 
tarixi bevosita qayd etilgan yoki bilvosita aniqlanadigan belgilar yordamida 
tiklanadi. Bevosita belgilarga qo‘lyozma asarning yaratilish va ko‘chirilish sanalari, 
muallif va uning asarni yozish maqsadi ifodalangan so‘zboshisi, kotib nomi yoki 
uning qaydlari kabi matnshunoslik uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan tavsifiy 
mezonlar kiradi. Bilvosita belgilarga ushbu asar va uning muallifi haqida turli 
asarlar, xususan, tazkiralarda berilgan ma’lumotlar, shuningdek, qo‘lyozma 
nusxalarni qiyoslash natijasida olinadigan tekstologik natijalar kiradi. 

---