Fan va innovatsiyalar vazirligi urganch davlat universiteti filologiya fakulteti o

Matnshunoslikda lug‘at ilmining ahamiyati 

---

Shuni ta’kidlash lozimki, bizning filologiyamizda turkiy tilda lug‘at tuzish 
ishi nisbatan keyingi asrlarda yuzaga kelgan. Asosan, arab va fors tillarida yaratilgan 
lug‘atlardan ilmiy istifoda qilib kelingan. 
Tilga doir izohli lug‘atlar ma’lum bir tildagi so‘zlarni izohlashni nazarda tutadi va 
bunda ularning ma’nolarini tushuntirish uchun misol sifatida adabiy parchalardan 
foydalaniladi. Ikki tilli (ba’zan ko‘p tilli) lug‘atlarda ham adabiy parchalardan misol 
sifatida foydalaniladi. Qardosh xalqlar tillari uchun tuzilgan lug‘atlarda bunday 
misollar ko‘proq uchraydi. Masalan, Sulaymon Buxoriyning “Lug‘ati chig‘atoiy va 
turki usmoniy” (“Chig‘atoycha-turkcha lug‘at”)da (XIX asr) deyarli barcha mumtoz 
shoirlar ijodidan namunalar keltirilgan. Qomusiy lug‘atlar, asosan, matnda 
uchraydigan tushunchalar haqida ma’lumot beradi. Lekin ma’lum ijodkor va uning 
faoliyati haqidagi qomusiy lug‘atlar matn tarixi tadqiqi yoki ijod fenomenologiyasi 
bo‘yicha ehtiyojlarni qondirishga katta yordam beradi. 
Shuni ham ta’kidlash lozimki, har bir fan nazariyasi shu soha terminlari 
(istilohlari)ga asoslanib ish ko‘radi. Matnshunoslik to‘laligicha filologiya ilmi – 
tilshunoslik va adabiyotshunoslikning yutuqlari asosida ish olib boriishini e’tiborga 
olsak, adabiy manbashunoslik va matnshunoslik terminlarini, hozircha, tilshunoslik 
va adabiyotshunoslik sohasi terminlari orasidan terib, o‘zlashtirish kerak bo‘ladi. 
Ular jumlasida quyidagi nashrlarni keltirishimiz mumkin: 
Lingvistik terminlar lug‘ati (Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. 
–М.: Советская энциклопедия, 1966). –607 с. 
Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati (Ҳомидий Ҳ., Абдуллаева Ш., Иброҳимов 
С.).-Т.:Ўқитувчи, 1970.–300 б. 
Adabiyotshunoslik 
terminlari 
lug‘ati 
(Ҳотамов 
Н., Саримсоқов Б. 
Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. – Т.: 
Ўқитувчи, 1983. – 376 б.) 

---

Энциклопедиялар. Ўз СЭ; ЎзМЭ; Краткая литературная энциклопедия. Том 7. 
– М. 1972; Литературний энциклопедический словарь. – М., 1987. 
Адабиётшунослик луғати / Дилмурод Қуронов, Зокиржон Мамажонов, 
Машҳура Шералиева. ф.ф.д. Д.Қуроновнинг умумий таҳрири остида. - 
Тошкент: Академнашр, 2010.– 400 б. 
Mazkur nashrlar hozirgi kunda sohada faol qo‘llaniladigan atamalarning hammasini 
qamrab olgan deb bo‘lmaydi. Ayniqsa, qadimdan ishlatib kelgan istilohlarning 
ko‘pini hozirgi lug‘atlardan topib bo‘lmaydi. Ulardan ayrimlarining izohi 
manbashunoslik va matnshunoslik tadqiqotlarida, ba’zi hollarda yo‘l-yo‘lakay 
uchrab qoladi. 
Matnshunoslik O‘rta asrlarda xattotlik va kitobat san’ati bag‘rida yuzaga kelgan va 
o‘zining barqarorlashgan an’analariga ega bo‘lgan. Bu an’analar ko‘plab terminlarni 
yuzaga keltirgan. Hozirgi zamon matnshunosligida ularning ko‘pchiligi hamon 
muomalada. Ulardan qog‘oz ishlab chiqarish va kitobatga oid atamalar hozir 
birmuncha kam ishlatiladi. Bevosita matn bilan aloqador (muqova, unvon, jadval, 
hoshiya, poygir, basmala, hamd, na’t, ammo ba’d..., tammat 
kabi) atamalar esa hozir ham muomalada bo‘lgan faol qatlamni tashkil etadi. Hali 
ular bir joyga yig‘ilib, terminologik lug‘at yaratilmagan. Ammo bu ishga urinishlar 
bo‘lgan (Hakimov M. Sharq qo‘lyozmalariga doir terminlarning qisqacha izohli 
lug‘ati. Adabiy meros. 1985, № 2 (33). 
O‘zbek matnshunosligi jahon faniga integratsiyalasha boshlagan o‘tgan asrning 20 
yillarida atamalar sohasida, asosan, rus matnshu nosligiga suyanib ish ko‘rila 
boshlandi. Soha ruscha-internatsional atamalar bilan boyitildi (fond, arxiv, tekst, 
tekstologiya, 
annota 
siya, 
atributsiya, 
ilmiy 
apparat, 
interpolyatsiya, 
katalog, 
kartoteka
, kartochka, paginatsiya, kolofon, kinovar, inventar nomeri, 
transkripsiya, transliteratsiya kabi). 

---

O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi bilan ayrim atamalar tilimizda mavjud 
so‘zlar bilan almashtirildi (tekst – matn, inventar raqam – ashyo raqami // saqlanish 
raqami, titul varag‘i – 
sarvaraq kabi). 
Atamalarning o‘z o‘rnida ishlatilishida sohaning nazariy masalalarini yoritib 
beruvchi tadqiqotlarning bo‘lishi juda muhim. Afsuski, bizda bu yo‘nalishda 
maxsus shug‘ullanuvchilar kam topiladi. Natijada yetuk matnshunos olimlarning 
tadqiqotlarida ham har xilliklarga duch kelamiz. Jumladan, I. Abdullayevning 
«Meros va talqin» asarida (349-b.) manbashunoslik shunday ta’riflanadi: “Ana shu 
arab, fors va qadimgi arab yozuvidagi qo‘lyozmalar va keyinchalik nashr etilgan 
bosma manbalarni o‘rganish, asarni tarjima qilish, tadqiq qilish, izohlar tuzish, 
terma va tanqidiy matnlarini tayyorlash, ularni nashr etish manbashunoslik deb, bu 
fan bilan shug‘ullanuvchi olimni manbashunos olim deb ataladi». Holbuki, bu yerda 
gap matnshunoslik haqida boradi; «terma matn» atamasi ham hozir «yig‘ma matn» 
tarzida barqarorlashgan. 
Aytilganlardan ko‘rinib turibdiki, adabiy manbashunoslik va matnshunoslik 
terminlarining izohli lug‘atini tuzish hozirda soha oldida turgan dolzarb 
masalalardan biridir. Bu lug‘at leksikografiya talablariga javob beradigan izohli 
terminologik lug‘at shaklida bo‘lishi kerak. Soha atamalari lug‘atlarini tuzish 
bo‘yicha o‘zbek leksikografiyasi boy tajribaga ega. 
Ishni amalga oshirish uchun
, 
hozirgi paytda kompyuter texnologiyalaridan foydalanish imkoni bor. Lug‘at uchun 
uning mazmunini tashkil qiluvchi so‘zlik (tanlangan so‘zlar ro‘yxati), kompyuterda 
tuziladi. Bu ishga sohabo‘yicha e’lon qilingan tadqiqotlar imkon boricha ko‘proq 
jalb etish lozim bo‘ladi. Bu ish jarayonida so‘zlar izohidagi farqlarni tahlil qilish 
osonlashadi. 
Shunday qilib, matnshunoslikning lug‘atlarga bo‘lgan ehtiyoji hamon mavjud va u 
davom etadi. Tarixiy lug‘atlarga kelsak, ularning boshida “Devonu lug‘ati-t-turk” 

---

turadi. U XI asrning buyuk tilshunos olimi Mahmud Koshg‘ariy tomonidan yozilgan 
bo‘lib, unda turkiy so‘zlarning ma’nolarini izohlash uchun badiiy matnlar 
parchalaridan keng ko‘lamda foydalanilgan. Bu badiiy asarlar qismlari turli 
ko‘rinishlarda keltiriladi. Nasr ko‘rinishidagi parchalar tarixiy doston, qissa va 
rivoyatlardan olingan. Shuni ta’kidlash lozimki, ularning ayrimlari Koshg‘ariydek 
yirik olim tomonidan qayta ishlangan bo‘lishi ham mumkin. Shunga qaramay, 
ularning ba’zilari o‘z isnodi, ya’ni hikoya qiluvchisi nomi bilan birga qayd etilsa, 
ba’zilari xalq og‘zida hikoya qilib yurilgani aytiladi. 
“Devon”da keltirilgan Alp Er To‘nga – Afrosiyob hamda uning o‘g‘li Borman 
haqidagi parchalar ham badiiy qimmati katta rivoyatlardandir. 
Mahmud Koshg‘ariy ba’zan juda kichik masallar (sav) ham keltiradiki, ular 
kichikligidan qat’i nazar o‘z qimmatiga ega. Masalan, 
Ashich ayur: tubum altun, 
Qamich ayur: men qaydaman? 
Mazmuni: Qozon aytar: tubim oltin, Cho‘mich aytar: men qaydaman? 
O‘rta Osiyoning qadimgi aholisi qo‘shiqlaridan namunalar ham «Devonu 
lug‘oti-t-turk»da kattagina qismni egallaydi. Unda so‘zlarni izohlash uchun, tabiiy 
ravishda, XI asrgacha avloddan-avlodga, og‘izdan-og‘izga ko‘chib yurgan qo‘shiq 
matnlariga ko‘proq e’tibor qaratilgan. Ularda o‘ta arxaik elementlarning ko‘pligi va 
musulmon e’tiqodiga doir arabiy jumlalarning deyarli uchramasligi qo‘shiqlarning 
asosi juda qadim davrlarga mansubligini ko‘rsatadi. 
Masalan, yaboqu va basmil qabilalari urushi haqidagi parchalar Urxun-Enasoy 
yodgorliklarida ham uchraydi. Shuningdek, Alp Ertunga marsiyasi ham juda 
qadimiyligi ma’lum. Lekin «Devonu lug‘oti-t-turk» bilan bir davrda yoki undan 
oldin yaratilgan, qiyoslashga arzirli manbalarning yo‘qligi bois undagi adabiy 
parchalar xronologiyasini – qaysi matn qaysi davrda yaratilganini aniqlash juda 
qiyin ishdir. Ular aniqlanganda ham, mukammal holda bo‘lmagani uchun, qadimiy 

---

adabiy parchalar sifatidagina qimmatga egaligicha qolaveradi. Mahmud 
Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» kitobidan «Yoz o‘yinlari» (6 ta to‘rtlik), 
«Ovdan urushqa» (12 ta to‘rtlik)ni ko‘rsatadi. 
N.Mallayev “Devon”dagi parchalarni quyidagicha tasnif qilgan: 
Mehnat qo‘shiqlari. 
Qahramonlik qo‘shiqlari. 
Marosim qo‘shiqlari. 
Mavsum qo‘shiqlari va peyzaj lirikasi. 
Ishqiy intim qo‘shiqlar. 
«Devonu lug‘oti-t-turk»da qadimiy xalq maqollaridan ham keng foydalanilgan. 
Bilik ari yog‘isin nolik savar?! (Bilimli er dushmanini qanday (nega) sevsin?!) 
Kichikda qotig‘lansa, ulg‘ozu savinur (Kichiklikda qiyinchilik ko‘rgan ulg‘ayganda 
sevinar). 
«Devonu lugotit turk»da keltirilgan ayrim maqollar ba’zi o‘zgarishlar bilan yoki 
aynan holida hozirgi kunda ham qo‘llanadi. 
Ist Hozirgi zamon adabiyot ilmida badiiy asar matni tahlil va talqinning asosiy 
ob’ektiga aylandi. Zotan, matn zamirida asar muallifining dunyoqarashi, inson va 
jamiyat haqidagi konsepsiyasi, badiiy-estetik prinsiplari, san’ati, 
makon va zamon
, 
milliy tafakkur mujassam bo‘ladi. Qolaversa, matn tahlili badiiy asarni xolis 
baholashga imkon yaratadi. 
Mustaqillik davri o‘zbek adabiyotshunosligida badiiy asar tahlilining zamonaviy, 
ilg‘or tendensiyalari bo‘y ko‘rsata boshladi. Adabiy merosga yangicha nuqtai 
nazardan yondashish, mumtoz adabiyotimiz namunalarini ma’naviy-axloqiy 
tarbiyaning eng ta’sirchan asosi sifati har jihatdan o‘rganish faollasha boshladi. 
Yaqin o‘tmishda o‘qish-o‘rganish man etilgan asarlar ilmiy o‘rganilib, ko‘p 
nusxalarda chop etildi. Bu borada matnshunos tadqiqotchilar xizmati e’tirofga loyiq. 

---

Biroq adabiy merosimiz na’munalarini bugungi talab darajasida mukammal tadqiq 
etish va nashrga tayyorlash matnshunoslik sohasi oldiga jiddiy vazifalarni 
qo‘yayotgani sir emas. Ayni paytda matnshunoslik sohasidagi muammolar ham 
yetarlicha. Bir qator olimlarimiz tomonidan bu muammolar chuqur o‘rganilib 
kelinmaoqda. Mustaqillik davri matbuoti esa bu sohada erishilgan yutuqlar bilan 
birgalikda kamchiliklarni ham keng omma e’tiboriga havola etib, dolzarb 
muammolar yechimini topishga barchamizni davat etib kelmoqda. 
O‘zbek matnshunosligi muammolari salmoqli darajada ko‘tarilgan, bu soha rivojida 
erishilgan yutuq va kamchiliklar e’lon qilib borilayotgan asosiy davriy nashrlarimiz 
quyidagilar: 
“O‘zbekiston 
adabiyoti 
va 
san’ati” 
(“O‘zbekiston 
madaniyati”) 
gazetasi
, “Til va adabiyot”, “Sharq yulduzi” jurnallari va yana shu 
kabi filologik gazeta-jurnallardir. Izlanishlarimiz davomida davriy matbuotimiz 
sahifalarida berilgan bir qancha maqolalarni tahlilga tortdik. Ana shunday 
maqolalardan biri “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 2010-yil 
27-sonida bosib chiqilgan “Matnshunoslik davr talablari darajasidami?” nomli 
maqolasida 
adabiyotshunos 
va 
matnshunos 
olimlarimiz 
tomonidan 
matnshunosligimiz muammolari, sohaning bugungi kundagi holati haqida juda 
qimmatli fikrlar berilgan. Maqolada, eng avvalo, 
taniqli navoiyshunos olima
, 
professor Suyima 
G‘aniyevaning 
fikr-mulohazalari 
keltiriladi. 
Ustoz 
matnshunosligimiz oldida jiddiy vazifalar turganligini aytib va bu vazifalarni sanab 
o‘tadi: 
ko‘plab asarlarning ilmiy-tanqidiy matnlarini tayyorlash zarur; 
Lutfiy, Sakkokiy devonlarining mukammal nashrlarini tayyorlash lozim; 
Alisher Navoiy shoir asarlarining akademik (ilmiy), ilmiy-ommabop nashrlarini shu 
kungacha chiqqan nashrlardan foydalanish bilan birga qo‘lyozmalarga ham qayta 
murojaat etish orqali tayyorlash kerak; 

---

Professor N.Jabborov ham bu boradagi fikrlarini aytib o‘tar ekan, o‘zbek 
matnshunosligining asosiy kamchiligi sohaning sistemali yaxlit nazariyasini 
ishlab 
chiqilmayotganligini
, mumtoz adabiy merosimiz na’munalarini tabdil qilishning 
ilmiy prinsiplari mukammal ishlab chiqilmaganligini takidlaydi. 
Olim N. Jumaxo‘ja ham bu borada fikr yuritar ekan, “Meningcha, birinchi navbatda, 
matnshunoslikning markaziy tashkiliy masalalari to‘g‘risida muhokama yuritib, 
qat’iy bir to‘xtamga kelib olish zarur. Bular — maxsus matnshunoslik hay’atini 
tuzish, matnshunoslik jarayonlariga yagona andozaviy mexanizm sifatida xizmat 
qiladigan matn imlosi qoidalarini tuzish, matnlarni tayyorlaydigan va chop etadigan 
mutaxassis hamda nashriyotlarning vakolatlilik 
darajasini belgilash
, mamlakat 
miqyosidagi matnshunoslik ishlarini muvofiqlashtirishdan iboratdir”1– deya 
ta‘kidlaydi. 
Olim Q.Ergashov ham yuqoridagi fikrlarga qo‘shilgan holda olimlarimiz tomonidan 
mumtoz adabiyotimiz na’munalari uchun tuzilayotgan ilmiy-tanqidiy matnlar 
haqida: “Hozirgi paytda bizdagi barcha nashrlar, xoh ommaviy, xoh ilmiy bo‘lsin, 
joriy yozuvda amalga oshiriladi. Bunday sharoitda ilmiy-tanqidiy matn hozirgi 
nashrlar uchun asos bo‘lib xizmat qilishdan iborat o‘z funksiyasini bajara olmaydi, 
zero, u, hozir aytib o‘tganimizdek, eski arab yozuvida tuziladi. Bu yozuvda esa bitta 
so‘zni turlicha o‘qish mumkin. Oqibatda joriy yozuvdagi nashrlarda xatolar, 
xilma-xilliklar kelib chiqadi”2- deya aytib o‘tadi. 
Filologiya 
fanlar doktori 
Q.Pardayev ham shu o‘rinda muhim adabiy manba — XX 
asr boshlari matbuoti materiallarini o‘rganish muammolarini ham eslab o‘tadi. 
“Oyina”, “Sadoi Turkiston”, “Sadoi Farg‘ona”, “Hurriyat” singari mashhur matbuot 
nashrlarida chop etilgan adabiyot materiallari anchagina o‘rganilganligi, biroq 
“Al-Izoh”, “Al-Isloh”, “Izhor ul-Haq” jurnallari haqida bunday deb bo‘lmasligini, 

---

ulardagi adabiyot materiallarining adabiy manbashunoslik va matnshunoslik 
aspektida tadqiq qilinishi, ularning XX asr adabiyotida tutgan o‘rni va maqomi 
belgilanishi dolzarb ilmiy muammolardan biridir deb aytadi. 
N.Shodmonov o‘z fikrlarini quyidagicha ifodalaydi: “Matnshunosligimiz oldidagi 
hozirgi eng muhim vazifa ikkita: birinchisi, matnshunoslik bo‘yicha malakali 
kadrlar tayyorlash doirasini yanada kengaytirish lozim. Ikkinchisi, o‘zbek 
matnshunosligining nazariy asoslari, 
jumladan
, tadqiqot, tahqiqot va nashr usullari, 
metodologiyasi ishlab chiqilishi zarur”3. Ustoz shu o‘rinda boshqa tillarda 
yaratilgan qo‘llanmalar o‘zbek matnshunosligining o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq 
etish, adabiy manbalarni nashrga tayyorlash uchun ilmiy-metodologik mezon bo‘la 
olmasligini aytib o‘tadi.istiqlol davri matnshunosligi sifat o‘zgarishlari.
Nashr turlari.Matnshunoslikda ilmiy tavsif 
Matnshunoslik nazariy planda matnlarni ilmiy tadqiq 
etishning umumiy 
qonuniyatlari
, turli tarixiy bosqichlarda ularning o‘zgarib borish xususiyatlari va 
nihoyat, matnni qayta tiklash prinsiplari kabi nazariy masalalarni tartibga soladi. 
Uning dastxat, nusxa, 
qoralama
, oqqa ko‘chirma, ko‘chirma nusxa (kopiya), arxetip, 
variant kabi muammoli masalalari va asosiy tushunchalari; atributsiya, 
sanasini 
belgilash
, sharhlash, kon’yektura (buzilgan, xiralashgan eski yozuvni taxmin bilan 
tuzatish, tiklash), kotib yo‘l qo‘ygan xatolarni o‘rganish kabi umumiy metod va 
usullar bo‘yicha yuzaga kelgan umumiy mezonlar va me’ѐrlarni tartibga soladi. 
Amaliy matnshunoslik muayyan asar matni tarixi va uning manbalarini o‘rganish, 
ѐzilish davri va o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash (atributsiya) yo‘li bilan muallif 
varianti ѐki unga yaqin 
eng ishonchli variantni tanlab
, shu variant asosida matnni 
tiklaydi. Bu jarayon matn tarixida kotiblar ѐki noshirlar tomonidan asar matniga 
kiritilgan o‘zgarishlarni hisobga olgan holda, asarning turli nusxalarini o‘zaro 

---

taqqoslash va ishonchli ilmiy-tanqidiy matnni tayѐrlash tarzida amalga oshiriladi. 
Matnga bunday yondashuv uning tanqidiy tahliliga va keyingi ilmiy tadqiqotlarga 
ishonchli asos bo‘lishi uchun, ѐzma ѐdgorliklar matnini nashr etish uchun kerak. 
Matnshunoslik amaliѐtining oxirgi natijasi bo‘lib anashu nashr xizmat qiladi. 
Yozma adabiy merosimiz ustida olib borilgan ishlarning ko‘pchiligi amaliy 
matnshunoslikka oid tadqiqotlar bo‘lib, bu sohaning asoslarini, qonuniyatlarini 
ochishga material bo‘lib xizmat qilishi mumkin.