Fan va innovatsiyalar vazirligi urganch davlat universiteti filologiya fakulteti o

Gloss,konyektura va interpolyatsiya 
 
Gloss – qo‘lyozma nusxalarning hoshiyalarida uchraydigan izohlar, to‘ldirishlar, 
aniqlik kirituvchi mulohazalar, boshqa manbalarga havolalar, oyat va hadislarning 
hoshiyadagi tafsirlari. 
Interpolyatsiya – hoshiyadagi bitiklarning asosiy matnga qo‘shib yuborilishi. 
Matnshunos asosiy matnning o‘ziga xos uslubi va strukturasini jiddiy o‘rganish 
orqali interpolyatsiyani aniqlash mumkin. 
Shuningdek
, qo‘lyozma matnining ilgari 
o‘chib ketishi, yirtilishi natijasida ma’no mavhumligiga sabab bo‘lgan o‘rinlarini va 
ayni shu nusxadan ko‘chirilgan keyingi nusxalardagi matn bo‘laklarini qiyoslash 
orqali interpolyatsiyani ajratib olish mumkin. 

---

Ta’rix. Ta’rix-biror bir voqea-hodisa sodir bo‘lgan sanani abjad harflari vositasida 
ifodalashdir. Atoqli sharqshunos E.E. Bertels unga shunday ta’rif bergan: 
”Ta’rix-xronogramma,-bu, biror-bir hodisa sanasining she’riy ifodasidir. Hirot 
aslzodalari davralarida bu o‘yinga katta qiziqish bilan qaralardi. Masjid, madrasa, 
karvonsaroy, hovuzlarning qurilish sanasini belgilash uchun maxsus satrlar to‘qilar 
va binolarga chiroyli qilib yozib qo‘yilardi180. Arab, fors va turkiy xalqlar mumtoz 
adabiyotida bu janr juda mashhur bo‘lib, hatto shoirlar o‘rtasida mahorat mezonini 
ham anglatgan. 
Ta’rix yozishning bir necha talablari mavjud. Avvalo, zikr etilajak sana aniq bo‘lishi 
lozim. Amir Alisher Navoiy Hirotda madrasa qurdirganda unga mudarris etib Mir 
Atoullohni tayinlaydi. SHunda yangi mudarris buning sharafiga shunday ta’rix 
bitadi: 
Chun madrasa soxt Mir bo ilmu adab, 
Farmud maro ifodai ahli talab. 
CHun 
dar shashumi mohi rajab ijlos
, 
Ta’rix talab az “shashumi mohi rajab”1. 
(Mir ilmu adab uchun madrasa qurib, ilm ahli talabini ifodalashni buyurdi. Darslarga 
o‘tirish rajab oyining oltinchi kuni boshlanganidan uning ta’rixini “rajab oyining 
oltinchi kuni”dan izla. ) 
Ushbu ta’rix moddasida ikkita “shin” 600, ikkita “mim”-80, alif-1, hoyi havvaz-5, 
re-200, jim-3, be-2 raqamlarini ifodalab kelmoqda. Ularni qo‘shsak, hijriy 891 yil 

---

chiqadi. Milodiy yilga aylantirsak 1486 yil hosil bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, 
muallif 
sana
, yil va oyni ustalik bilan ta’rix moddasida aks ettira olgan. 
Ikkinchidan, raqamlarni hosil qiluvchi harflar yig‘indisi muayyan ma’noni 
anglatilishi shart. Ana shu so‘z tarix moddasi deb ataladi. Kichik bir she’r, qit’a yoki 
baytda tarix moddasining muayyan leksik birlikni ifodalashi bilan bir qatorda uning 
she’r kontekstiga mos kelishi shoirdan katta mahorat talab qiladi. Masalan, qozi 
Ixtiyoriddin Mo‘‘min Mirzo vafotiga “xarobi mulk”, ya’ni “mamlakat xarob bo‘ldi” 
so‘zini ta’rix qilgan. Abjad bo‘yicha ushbu ta’rix moddasidan hijriy 903 yil chiqadi 
Uchinchidan, ta’rix moddasi kam sonli bo‘lsin. Masalan, Alisher Navoiy shahzoda 
Shoh G‘arib Mirzo mast holda vafot etganiga ishora qilib, “maxmur” , ya’ni “mast” 
so‘zini ta’rix qilgan. Undan abjad hisobi bo‘yicha hijriy 886 yil chiqadi. 
Ta’rixlar ikki xil bo‘ladi: suvariy va ma’naviy. Suvariy ta’rixlar zohiriy jihatdan 
aniq-ravshan ko‘rinib turadi. Bunday holatda abjad hisobi lozim bo‘lmaydi. 
Ma’naviy ta’rixda lafzning ma’nosi mavzuga mantiqan mos bo‘lishi kerak. 
Ma’naviy ta’rixlar to‘rtga bo‘linadi: 
To‘liq sonli (Komil al-a’dod) 
Ortiq sonli (Zoid al-a’dod). 
Kam sonli (Noqis al-a’dod). 
Ortiq va kam sonli (Zoidu noqis al-a’dod). 

---

Shuningdek, ta’rixlar sarih (aniq-ravshan) va ta’miya (mavhum, tezda 
tushunilmaydigan ) kabi ikki qismga bo‘linadi. 
Sarih ta’rixlar harf-raqamlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘shish orqali hosil qilinadi. Agar 
butun bir misra ta’rix moddasi bo‘lsa, u holda bunday ta’rix “tarixi tomm”, ya’ni 
to‘la tarix deb ataladi. Sarih ta’rixlarga nuqtali harflarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘shish 
orqali hosil qilinadigan ta’rixlar ham kiradi. 
Ta’miya ta’rixlar muammo janrida ko‘roq uchraydi. Bunda ta’rix moddasi 
so‘z yoki harflarni she’rdagi ishoraga muvofiq chiqarib tashlash (isqot), 
ko‘paytirish, bo‘lish yoki qo‘shish orqali aniqlanadi.