“fandagi yangiliklar, fanni o‘qitishning dolzarb masalalari” moduli bo‘yicha

Suv bilan ta’sirlashuvi.
Barcha ishqoriy metallar suv bilan ta’sirlashadi. Litiy suv bilan 
ta’sirlashganda hech qanday diqqatni tortadigan voqea yuz bermaydi, kaliy, rubidiy 
va seziylar esa kuchli portlash kuzatiladi: 
2M + 2H
2
O = 2MOH + H
2
. 
3. 
Kislotalar bilan ta’sirlashuvi. 
Ishqoriy metallar suyultirilgan kislotalar bilan ta’sirlashadi va vodorod ajralib 
chiqadi.
Ammiak bilan ta’sirlashuvi. 
Ishqoriy metallar ammiak bilan ta’sirlashadi va amidlar xosil qiladi: 
2Li + 2NH
3
= 2LiNH
2
+ H
2
. 
4. 
Organic moddalar bilan ta’sirlashuvi. 
Ishqoriy metallar spirtlar va fenollar bilan ta’sirlashadi. Bu xolatda spirt va 
fenol kislotalilik xossasini nomoyon qiladi: 
2Na + 2C
2
H
5
OH = 2C
2
H
5
ONa + H
2
; 
2K + 2C
6
H
5
OH = 2C
6
H
5
OK + H
2
; 
Ushbu reaksiyada galogenalkanlar, arenlarning galogenli xosilalari va boshqa 
organic moddalar xosil bo‘lishi mumkin. 
5. 
Metallar oksidlari va tuzlarini qaytaradi. 

---

Aktivligi kam bo‘lgan metallarni ularning birikmalarini ishqoriy metallar 
yordamida qaytarib olish mumkin: 
3Na + AlCl
3
= Al + 3NaCl. 
 
ISHQORIY METALLANI OLISH USULLARI 
Barcha ishqoriy metallar tabiatda ayrim birikmalar shaklida uchraydi, kuchli 
qaytaruvchilik xossasiga ega va ularni olish uchun katta energiya talab etiladi. 
Litiy spodumenni qayta ishlab olingan litiy xlorid suyuqlanmasini elektroliz 
qilib olinadi. Spodumen qayta ishlash juda qiyin jarayon, bunda litiy alyuminat, litiy 
gidroksid va litiy xlorid olinadi: 
2LiCl 
2Li + Cl
2
. 
Litiyni olishning ma’lum va mashhur usuli uning oksidini havosiz joyda 
300°S da qizdirib olinadi: 
2Li
2
O + Si + 2CaO = 4Li + Ca
2
SiO
4
. 
Natriy kalsiy xlorid qo‘shilgan natriy xlorid suyuqlanmasini elektroliz qilib 
olinadi: 
2NaCl 
2Na + Cl
2
. 
Natriyni sodani uglerod bilan yopiq tigelda qizdirib olish mumkin. Bunda 
metal bug‘i tigel qopqog‘ida sovub yig‘iladi, reaksiya unumi yuqori bo‘lmaydi: 
Na
2
CO
3
+ 2C = 2Na + 3CO. 
Kaliy kaliy xlorid suyuqlanmasidan natriy bug‘ini 800°S temperaturada 
o‘tkazib olinadi, xosil bo‘lgan kaliy bug‘i sovutib yigiladi: 
KCl + Na = K + NaCl 
Yoki kaliy gidroksid suyuqlanmasiga suyuq natriyni 440 °S da ta’sir ettirib 
olinadi: 
KOH + Na = K + NaOH. 
Rubidiy va seziy 700–800 °S da ularning xloridlarini kalsiy bilan qaytarilib 
olinadi: 
2RbCl + Ca = 2Rb + CaCl
2
, 
Qaytaruvchi sifatida tsirkoniy olinishi ham mumkin, bunda reaksiya 650 °S 
da ketadi: 
2Cs
2
CO
3
+ Zr = 4Cs + ZrO
2
+ 2CO
2
.