Fanidan O‘quv-uslubiy majmua qarshi – 2020

Egalik kategoriyasi. Predmet va predmetlik tushunchasining nutqdagi uch shaxsdan biriga taalluqli ekanligini bildiruvchi qo’shimchalar jami egalik kategoriyasini tashkil etadi. Egalik qo’shimchalari negizning til oldi va til orqa xususiyatiga hamda negizda lablangan unlilarning qatnashishiga qarab, turli fonetik ko’rinishlarda qo’llangan:
-m qo’shimchasi unli bilan tugagan har qanday negizga qo’shila oladi: atamu akam.
-i'm qo’shimchasi undosh bilan tugagan til orqa unlilari mavjud negizlarga qo’shiladi: Furqati'ndi'n za'faran uzra to’karmen lalalar\\Lalalar yermaski bag’ri'mdi'n yerur pargalalar (Nav.).
-im qo’shimchasi undosh bilan tugagan til oldi unlilari mavjud negizlarga qo’shiladi: Mehrim oti'n hushu sabru aqlu his yashurmadi \\Mehri lam'i to'rt burqa' keynidin pi'nhan yemes (Nav.).
-ym qo’shimchasi undosh bilan tugagan va til oldi unlilari qatnashgan negizlarga qo’shiladi: Ul labi unabgun ko’nglumga ekkan mehr\\ Ko’nglum ichre yashurun durdanadek unab ara (Nav.).
-um qo’shimchasi undosh bilan tugagan til orqa lablangan unlilar qatnashgan negizlarga qo’shiladi: Bolmado'm umrumda bir dam xato'ro' xurram bile\\Gar ilikdin kelsa bir domni kechurmas gam bile (Bobir).
I shaxs ko’pligi, II shaxs birlik va ko’pligida yuqoridagi qoida o’z kuchini saqlaydi. I shaxs ko’pligida egalik qo’shimchalari -mi'z\miz, -imo'z\i’miz,-umi'z\umiz va –umuz\umuz tarzida; II shaxs ko’pligida –ni’z\niz, i’ni'z\iniz, -uni’z\ yniz, unuz\uni’z III shaxs birlik va ko’pligida -si'\\si (unlilardan so’ng), -i'\i (undoshlardan so’ng) qo’shimchalari qo’shiladi.
Savol va topshiriqlar:
1. Tarixiy morfologayaning asosiy xususiyatlari nimalardan iborat?
2. Ko’plik ma'nosini ifodalovchi morfologik shakllarni sanang. Arabcha ko'plik shaklidagi so’zlar lug’atini tuzing.
3. Egalik qo’shimchalarining hozirgi o’zbek tilida qo’llanmaydigan variantlariga manbalardan misollar keltiring.


Kelishik kategoriyasi
Reja:
1.Kelishiklar taraqqiyoti.
2.Eski o’zbek tilida bosh, qaratqich, tushum kelishiklari.
3.Eski o’zbek tilida jo’nalish,o’rin-payt va chiqish kelishiklari.

Kelishiklar gapda otning yoki otlashgan so'zning fe'lga, ba'zan boshqa so’z turkumiga munosabatini ifodalaydigan formalardir. Eski o’zbek tilida hozirgi o'zbek tilidagidek 6 ta kelishik shakli saqlangan. Turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi davrlari uchun xarakterli bo’lgan vosita kelishigi shakli XIII-XIV asrlarga oid yozma yodgorliklar tilida ham ma'lum darajada qo’llangan. XV asr va undan keyingi davrlarda vosita kelishigining qo’llanishi ancha chegaralangan bo'lib, o’zining grammatik xususiyatini yo'qotgan va kelishik kategoriyasi sifatida iste'moldan chiqqan. Shu davrdan boshlab vosita kelishigi shaklida qo'llangan so’zlar ravish kategoriyasiga o’tgan yoki o’tish jarayonida bo’lib, payt, holat kabi ma'nolarni ifodalashga xizmat qiladi: Aq urub, faryad yetvr-men sensizin \\ Bu vujudo'mdo'n salo'btur yalguz un (Lugf.). Bolsa jannatda Atayi sensizin, 'o'lgay fo'gan (Atoiy).

Bosh kelishik. Odatdagidek, bu kelishik maxsus ko'rsatkichga ega bo'lmaydi. Uning asosiy sintaktik funksiyasi ega vazifasida kelishidir: Sakkokiy ul ap manzo'yao'na xud yete bo'lmes (Sakk.). Anda kop ulamalar davra ali'b o’lturubturlar (Furq). Shu bilan birga, bosh kelishikdagi so’z kesim va ikkinchi darajali bo’lak vazifasida ham keladi.