Fanning geografiya fanlari ichida tutgan o’rni

Trigonometrik nivelirlash

Trigonometrik nivelirlash – bir nuqtadan ikkinchi nuqtaning farqi trigonometrik usulda
burchak o’lchash asosida aniqlanadi va u trigonometrik nivelirlash deyiladi. Agar ABB1
uchburchakning BB1 tomoni shu uchburchakning A nuqtasiga nisbatan B nuqtasining balandligi (h) bo’ladi. U quyidagi trigonometrik formula bilan aniqlanadi.
AB
  h sin ; h=ABS sinα; h= D sinα ;
Yoki
AB
tg  ; h=AB1 tgα h= d tgα
Trigonometrik nivelirlashda joydagi predmet va nuqtalarning balandligini eklimetr, teodalit,
kiprigel asboblari yordamida aniqlash mumkin. Trigonometrik nivelirlashda nivelirlanadigan
nuqtalar orasidagi chiziq uzunligi va uning og’ish burchagi o’lchanadi. Bu nivelirlash yordamida balandlik uzoq masofaga tez va oson uzatiladi.
Dini 11 va Dini 21 raqamli nivelirlar bilan 1 km yo’lni to’g’ri va teskari yo’nalishlarda
invar reyka qo’llab, 0,3 mm aniqlikda, oddiy buklama reyka qo’llab esa 1 mm aniqlikda
o’lchash mumkin. Stansiyada turib 2,5 m dan 100 mgacha masofadagi nuqtalar 4 daqiqa vaqtda o’lchanadi. Nivelirda o’rnatilgan kompensatorni ishlash chegarasi yo 15' ga teng.

37. 
    Topografik kartalarning shartli belgilari
    

Topografik plan va kartalar tuzishda ularni aniq, tushunarli va ko’rgazmali bo’lishi uchun
joy tafsilotlari va relefi maxsus qabul qilingan shartli belgilar va yozuvlar yordamida tasvirlanadi. Maxsus shartli belgilar o’z xususiyatiga va vazifalariga ko’ra to’rtta guruhga konturli, masshtabsiz, chiziqli va tushuntirish kabilarga bo’linadi (24-rasm). Planda tafsilotlarning tabiiy chegaralari, chiziqli inshootlardan tashqari, nuqtalar bilan ko’rsatilib, ichi bir-biridan farqlanuvchi belgilar bilan to’ldiriladi. Karta va planlarda davlat standartlari bo’yicha qabul qilingan shartli belgilar, ularning o’lchamlari, rangi plan masshtabi bo’yicha ko’rsatiladi. Barcha suv havzalari ko’k rangda ko’rsatilsa, tabiiy relef elementlari, gorizontallar, suv o’yib ketgan chuqur joylar – jigar rangda, boshqa hamma obektlar qora rangda ko’rsatiladi.

38.