Фарғона давлат университети Jahon tarixi kafedrasi Р. А. Арслонзода архившунослик бакалавриатнинг

Arxivshunoslik fani, uning prеdmеti, obyekti, maqsad va vazifalari

Qadimgi davr va o'rta asrlarda hujjatlarning miqdori uncha ko'p bo'lmaganligi bois ularni saroylar, ibodatxonalar va kutubxonalarda qiynalmay saqlash mumkin edi. Ammo yangi zamоnda ahvol o'zgardi. Ishlab chiqarishning keskin rivojlanib borishi, davlat va jamiyat boshqaruvining murakkablashuvi tufayli yaratilayotgan va arхivlarda saqlanayotgan hujjatlarning miqdori kеskin оshdi. Natijada hujjatlarni saqlash va ulardan fоydalanish bilan bоg‘liq ishlar tоbоra qiyinlashdi. Bu hol arxiv hujjatlarini hisоbga оlish, ularni bir tizimga sоlish va saqlashning yangi-yangi usullarini ishlab chiqish va amalda qo‘llashni talab etdi. Shu tariqa arхivshunоslik fani paydо bo‘ldi.

Аксарият тадқиқотчилар архивлар тўғрисидаги фаннинг куртаклари XVI асрда пайдо бўлди, деб ҳисоблайдилар. Улар бу ҳолни қўйидаги икки ҳодиса билан боғлайдилар: 1) бу даврда архивлар ҳужжатлар сақланадиган алоҳида муассаса сифатида девонхонадан ажралиб чиқди; 2) бу даврда янги касб эгалари – фақат архив ҳужжатлари билан ишлайдиган ходимлар, яъни архивариуслар (архивчилар) майдонга чиқдилар. Ўша вақтдан бошлаб аста-секинлик билан архив ишига тааллуқли илк илмий ишлар яратила бошланди. Бу ишлар асосан муаллифларнинг шахсий тажрибаси байонига йоки архив амалийотидан (айрим ҳолларда, девонхона амалийотидан) олинган кузатувларга асосланган эди. XVI-XVIII асрлар давомида бу борада маълум ютуқларга эришилди. Айниқса, Якуб фон Рамминген, Балтазар Бонифатсий, Агасвер Фритш, Николай Гюссани, Якуб Венкер, Л.А.Муратори сингари олимларнинг мақола ва китоблари архившунослик фанининг тамал тоши бўлди, десак муболаға бўлмайди.
XVII-XVIII asrlarda Ғарбий Йевропада arxiv ishini tartibga solish va ҳужжатларни tizimlashtirishga qaratilgan дастлабки қадамлар қўйилди. Бу борада mavrchilar – avliyo Mavr kongregatsiyasiga mansub fransuz benediktchi monaxlar амалга оширган ishlar диққатга сазовордир. Улар архив hujjatlarini saqlash tamoyillarini ishlab chiqdilar, inventarlarni tuzish, hujjatlarni saqlash va ularni nashr etish qoidalarini joriy etdilar hamda g‘ayrat bilan eski bitiklarni to‘plashga kirishdilar.
Bora-bora arxivshunoslik masalalari bilan faqat ruhoniylar va monaxlar (rohiblar) emas, balki chuqur tarixiy bilimlarga ega bo‘lgan, paleografiya va diplomatika fanlarini puxta egallagan mutaxassislar ham shug‘ullana boshladilar. Ularning sa’y-harakatlari bilan arxivshunoslikka oid ko‘p adabiyotlar yaratildi. Buning natijasi o‘laroq, arxivshoslik alohida, mustaqil ko‘makchi tarix fani sifatida shakllandi. Bu fan arxiv ishi bilan bog‘liq nazariy, uslubiy va huquqiy masalalarni tadqiq etish va hal etish bilan shug‘ullandi.
“Архив иши” деб нимага айтилади? Архив иши – бу архив ҳужжатларини сақлаш ва улардан фойдаланишнинг илмий, ҳуқуқий ва амалий жиҳатларини қамраб олувчи давлат ва ижтимоий фаолиятнинг бир туридир. Архившунослик фан сифатида тарих фани ҳамда давлат-ҳуқуқий фаолият ва унинг бир бўлаги бўлмиш архив ишининг ўзаро кесишган нуқтасида вужудга келди.
“Архившунослик” тушунчасини илк маротаба немис архивчиси Й.А.Йог ўзининг “Архившуносликнинг назарий ғоялари” (1804) номли асари орқали илмий муомалага киритди. Аммо архившунослик илмнинг алоҳида соҳаси эканлиги ҳақидаги фикрни дастлаб таниқли франсуз тарихчиси Ш.Ланглуа ўзининг “Архивлар тўғрисидаги фан” (1895) номли мақоласида илгари сурди. Архившунослик фанининг назарий ва методологик тамойиллари эса голланд архившунослари С.Мюллер, Й.Фейт ва Р.Фруин қаламига мансуб “Архивларни тартибга келтириш ва тавсифлаш бўйича қўлланма” (1898) номли асарда байон этилди.
Архившунослик фанининг шаклланиш босқичидайоқ архив ишининг энг муҳим тамойиллари ишлаб чиқилди ва улар ҳозирги кунда ҳам амалийотда қўлланилмоқда. Улардан бири ҳужжатларни фондларга бирлаштириш тамойили ҳисобланади. Бу тамойилнинг мазмуни шундан иборатки, архивларда бирон-бир муассаса йоки шахснинг фаолияти давомида вужудга келган, генетик жиҳатдан ўзаро алоқадор бўлган ҳужжатлар мажмуи битта фондга – жамғармага бирлаштирилади. Ҳужжатларни фондларга бирлаштирган ҳолда сақлаш тамойили ХІХ асрнинг 20-йилларида немис, франсуз ва рус амалийотчи-архивчилари томонидан қўлланилган. 1841-йилда махсус йўриқнома асосида Франция архивларида “фонд” деб аталган ҳужжатларни туркумлаш бирлиги киритилди.
Айни вақтда фонднинг бўлинмаслиги ғояси, яъни тарихан бир мажмуани ташкил этган ҳужжатлар йиғиндисини бир-биридан ажратмаслик ва уларни “бегона” ҳужжатлар билан қўшиб юбормаслик фикри ўртага ташланди. Ушбу консепсия Париждаги Миллий кутубхонанинг қўлйозмалар бўлими сақловчиси Наталис де Вайи томонидан илгари сурилди.
1881-йилда архивлардаги ҳужжатларни фондларга бўлган ҳолда сақлаш тартиби Германия архивларида ҳам жорий этилди. Юқорида номлари тилга олинган голландиялик архивчилар С.Мюллер, Й.Фейт ва Р.Фруин ҳужжатларни фондларга бирлаштириш тамойилини назарий жиҳатдан асослаб бердилар ва у аксарият Йевропа мамлакатларида энг асосий тамойиллардан бири сифатида қарор топди.
Архившунослар томонидан илгари сурилган яна бир тамойил – бу ҳудудий тамойил бўлиб, унга кўра ҳужжатлар улар яратилган ҳудудда сақланиши лозим. Бу тамойил ҳам ҳозирги кунда архив ишида кенг равишда қўлланилади. Шунингдек, ўша вақтда архившуносликда марказлаштирмаслик (десентрализатсия) тамойили, ҳужжатларни ҳамма кириб кўриши тамойили ва архивларнинг очиқлиги тамойиллари илгари сурилган эди.
Шундай қилиб, аrxivshunoslik – muhim ijtimoiy ahamiyatga ega hujjat va materiallarni turkumlash, ularni bir tizimga solish, saqlash, ulardan ilmiy va amaliy maqsadlarda foydalanish to‘g‘risidagi fandir.
Mazkur ko‘makchi tarix fani arxiv ishining umumiy qonuniyatlarini, hujjat va materiallarni tanlab olish va saqlash, ulardan foydalanish tamoyillarini ishlab chiqadi.
Arxivshunoslik fani o‘z predmeti, maqsad va vazifalariga ega.
Ushbu fanning predmeti – bu hujjatlarni turkumlash, saqlash, qayta ishlash, bir tizimga solish va ва улардан фойдаланиш услубларини ишлаб чиқишдир.
Arxivshunoslik fanining obyekti deganda qog‘ozga yoki boshqa predmetga bitilgan matn yoki boshqa shakldagi hujjat tushuniladi.
Arxivshunoslikning asosiy maqsadi arxiv ishini chuqur o‘rganish, uning rivojlanish tendensiyalarini belgilash va shu asosda arxivlar faoliyatini yanada takomillashib borishga qaratilgan ilmiy tavsiyalar berishdir.
Ushbu asosiy maqsaddan kelib chiqqan holda, arxivshunoslik fani o‘z oldiga quydagi vazifalarni qo‘yadi. Birinchidan, arxivlar va arxiv ishi tarixini tadqiq etish, oldingi davrlarda bu borada orttirilgan ijobiy tajribani umumlashtirish. Ikkinchidan, arxivlar faoliyatini o‘rganish asosida arxiv ishi rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini belgilash. Uchinchidan, arxiv ishini yanada yaxshilashga qaratilgan ilmiy xulosalar va ishlanmalar ishlab chiqish.
Arxivshunoslik fani o‘z tadqiqot usullariga ega. Ular orasida tizimli yondashuv, funksional tahlil, informatsion tahlil, retrospektiv usul, manbashunoslik tahlili kabi usullarni ko‘rsatib o‘tish mumkin.