Farmatsevtika o‟quv instituti talabalari uchun adabiyoti

2K
3
[Fe(CN)
6
]  + H
2
O
2
 + 2KOH = 2K
4
[Fe(CN)
6
] + O
2
 + 2H
2
O 
[Fe(CN)
6
]
3-
  + 1e    

 [Fe(CN)
6
]
4-
      2 
H
2
O
2
 + 2OH
-
 - 2e 

 2H
2
O + O
2               
1 
  
2[Fe(CN)
6
]
3-
  + H
2
O
2
 + 2OH
-
  = 2H
2
O + O
2 
 +  2 [Fe(CN)
6
]
4-
 
 Olinishi. Vodorod peroksid natriy yoki bariy peroksidlarga kislota ta‘sir ettirib olinadi. 
Na
2
O
2
 + H
2
SO
4
 = Na
2
SO
4
 + H
2
O
2
  
BaO
2
 + H
2
SO
4
 = BaSO
4
 + H
2
O
2
 
 Dunyoda  ishlab  chiqariladigan  vodorod  peroksidlarning  30%i  50%li  sulfat  kislotani 
elektroliz qilish orqali olinadi.  
2H
2
SO
4
 = 2H
+
 + 2HSO
4
- 
                                              
                                                          
katodda    2H
+
 + 2e 

 H
2
                           
          anodda     2 HSO
4
-
  - 2e

= H
2
S
2
O
8       
peroksodisulfat kislota 
H
2
S
2
O
8
 + 2H
2
O = H
2
O
2
 + 2H
2
SO
4
 
Ishlatilishi. 30%  li vodorod peroksid eritmasi (pergidrol) va 73-90%li eritmalari sotiladi. 
Vodorod peroksid ko‘p bo‘yoqlarni oqartiradi.  Shu xossasi tufayli 6% vodorod peroksidi  ipak, 
soch,  par  va  boshqalarni  oqartirish  uchun  ishlatiladi.  U  harbiy  va  raketa  texnikasida,  3%  li 
eritmasi tibbiyotda dezinfektsiyalovchi modda sifatida qo‘llaniladi. 
H
2
O
2
  ning  ishlatilishi  uning  oksidlovchilik  xossalariga  va  qaytariish  mahsulotlarining 
mutlaqo  bezararligiga  asoslangan.  Yaralarga  ishlov  berilganda  ajraladigan  kislorod: 
mikroblarga,teri  rangiga  qarshi  va  yarani  tozalash,  ko‘pik  hosil  qilish  hamda  teri  to‘qimalarini 
parchalash xossalariga ega.  
30% li vodorod peroksidi eritmasi kosmetikada osmirlarda hosil bo‘ladigan xafsiz o‘sma 
va yunglarni olib tashlashda ham ishlatiladi. 
                           15.4.  I A guruh elementlari   
Bu guruh elementlariga litiy, natriy, kaliy, rubidiy, seziy va fransiy kiradi. Barcha guruh 
a‘zolarinig  tashqi elektron qavatida bittadan s elektronlar bor. Ularning asosiy kattaliklari  31- 
jadvalda berilgan. 
Element  tartib  nomeri  ortishi  bilan    atom  va  ionlarning  radiusi  ortadi.Shu  metallarning 
suyuqlanish harorati kamayadi. Metallarning eng engili litiydir. 
 
31- jadval. I A guruh metallarinin eng muhim kattaliklari 
Asosiy kattaliklar 
       Li     
 Na 
K   
   Rb 
  Cs 
Fr 
Atom massa 
Elektron formulasi 
Atom radusi,nm 
Ion radiusi,nm 
Suyuql. harorati,
o
S 
Zichligi,g/sm
3
 
 
Ionlanish energiyasi       
         M

Me
+
 
       Yer 
po‘stlog‘ida 
tarqalishi, mol qism 
 
      6,94 
     2s
1 
0,155   
0,066 
179 
0,53 
 
5,39 
 
0,02 
 22,99 
  3s
1
 
0,189 
0,095 
98 
0,97 
 
5,14 
 
2,4 
39,1  
  4s
1
  
0,236 
0,133 
63 
0,85  
 
4,34   
 
1,4 
85,47 
  5s
1
 
0,248 
0,148 
39 
 1,5 
 
4,18 
 
7
*
10
-3
 
   132,9 
  6s
1
  
0,268 
0,268 
   29 
  1,9 
 
3,89  
 
9,5
*
10
-9
  
 
 
    [223] 
    7s
1
 
0,280 
    - 
   - 
   - 
 
3,98 
 
   - 

 
 
144 
Faqat  litiyning  tashqaridan    ikkinchi  qavatida  ikkita  ta  elektron  bo‘lsa,  boshqa  ishqoriy 
metallarning  tashqaridan  2-qavatida  8  tadan  elektronlar  bor.  Shuning  uchun  ham  litiyning 
xossalari boshqa ishqoriy metallardan kimyoviy xossalari jihatdan farq bo‘lishiga olib keladi.Bu 
metallarning  ishqoriy metallar deyilishi, arabchadan ishqor ―emiruvchi‖ degan ma‘no beradi. 
 Barcha  ishqoriy metallar ns
1
 valent elektronga ega, lekin bu elektron yadro bilan bo‘sh 
bog‘langan.  Ular  birikmalarda  +1  oksidlanish  darajasini  namoyon  etadi.  Litiydan  seziygacha 
metallik xossalari  kuchayadi. 
Fransiy  barcha  ishqoriy  metallardan  eng  faoli  va    og‘iri  hisoblanadi.  Radioaktiv  .uni 
yarim yemirilish davri 22 minut. 
Tabiatda  uchrashi.  Ishqoriy  metallar  kimyoviy  faolligi  yuqoriligi  sababli  faqat 
birikmalar holida uchraydi.Tabiatda uchraydigan izotoplari:
3
7
Li (92,5%), 
3
6
Li (7,3%). 
Litiyning  birikmalari  nihoyatda  ko‘p.Uni  150  dan  ortiq  minerallari  bor.  Texnik 
ahamiyatga spodumen LiAl(SiO
3
)
2
 va litiy smolasi  yoki lepidolit KLi
2
Al(Si
6
O
10
)(F,OH)
2
, petalit 
(Li,Na)AlSi
4
O
10
. 
Natriy  birikmalari  keng  tarqalgan.  Osh  tuzi  NaCl;  Glauber  tuzi  Na
2
SO
4*
1O  H
2
O,  hind 
selitrasi KNO
3
, natriy selitrasi, kriolit Na
3
[AlF
6
];  bura  Na
2
B
4
O
7*
10 H
2
O. 
Kaliy  birikmalaridan    silvinit  KCl
*
NaCl;    karnallit    KCl
*
MgCl
2*
6H
2
O;  yer  sharining 
asosiy po‘stlog‘i- ortoklaz  K
2
O
*
Al
2
O
3*
6SiO
2
 
Rubidiy va seziy natriy va kaliy bilan birga lekin kamroq uchraydi. 
 Olinishi.  Natriy,  litiy  va  kaliy  asosan  elektroliz  usuli  yordamida  olinadi.  Elektrolizga 
tuzlar  yoki  gidroksidlar  uchratiladi.  Rubidiy  va  seziy    unung  xloridlaridan  kalsiy  metali  bilan 
qaytarish orqali olinadi. 
  Xossalari.  Ishqoriy  metallar  kub  krislall  panjaraga  ega.  Yangi  kesilgan  metallar 
ko‘rinishi  odatdagi  metallarga  o‘xshaydi.  Metallik  yaltiroqlikka  ega.  Barcha  ishqoriy  metallar 
kerosin(tseziy havoda portlaydi) ostida yoki inert gaz muhitida saqlanadi. Ishqoriy metallar engil 
metallar  hisoblanib,  pichoq  bilan  oson  kesiladi.  Litiy  kerosindan  engil,  shuning  uchun  parafin 
ostida berk idishga yg‘iladi.Ularni ichida eng qattiq holatda uchraydigani  kaliy u yuqori issiq va 
elektr o‘tkazuvcanlikka ega. 
 Litiy.Odatdagi  sharoitda    oq,  yaltiroq  ,  yumshoq      va  engil  metall.  LiCl  va  KCl 
aralashmasini suyuqlanmadan elektroliz qilib olinadi. 
 Xona haroratida kislorod billan ta‘sirlasib litiy oksidini hosil qiladi. 
                    4Li+O
2
=2Li
2
O 
 Litiy  oksidi  kul  rangli,  suvda  yaxshi  eriydi.    Litiy  odatdagi  sharoitda  azot  bilan 
ta‘sirlashib oq rangli litiy nitridini hosil qilishi kuzatiladi: 
                   6Li+N
2
=2Li
3
N  
  Qizdirilganda galogenlar Cl
2
, Br
2
 va I
2
 bilan kuchli alanga berb yonadi va LiCl, LiBr va 
LiI ni hosil qiladi.  
 Birikmalaridan  LiF,  Li
2
CO
3
  va  Li
3
PO
4
  kam  eriydi.  Peroksidlari  Li
2
O
2
,  persulfidlari 
Li
2
S
2
, perkarbidlari Li
2
C
2
 ma‘lum.  
LiOH   ni olish uchun LiClni suvdagi eritmasi elektroliz qilinadi: 
2LiCl+2H
2
O=2LiOH+H
2
+Cl
2
  
Litiy  ioni  eng  kichik  o‘lchamga  ega  bo‘lib,  eng  yuqori  gutblanuvchanligi  bilan  boshqa 
ishqoriy  metallardan  farqlanadi.  Shuning  uchun  u  koordinasion  soni  4  bo‘lgan  [Li(H
2
O)
4
]
+
 
akvakomplekslar hosil qiladi. 
Litiy vodorod atmosferasida qizdirilganda litiy gidridini hosil qiladi: 
  2Li+H
2
=2LiH   
Litiy gidridi oq kristall modda, 680
o
S suyuqlanadigan ion bog‘lanishli birikma.               
Boshqa ishqoriy metallar. Tabiatda uchraydigan natriy izotopining massa soni 23. Kaliy 
uch xil atom massali izotop holatida uchraydi: 39, 40 va 41. 
Barcha  ishqoriy  metallar  kuchli  qaytaruvchilar.  Ular  juda  oson  +1  zaryadli  ionlarga 
o‘tadi.  Ionlanish  entalpiyasining  kichikligi,  ionlarning  sharsimonligi,  kam  qutblanuvchanligi 
ularning  kimyoviy  xossalarini    belgilaydi.  Kovalent  bog‘  hosil  qilish  qobiliyati  litiyda  eng 

 
 
145 
yuqori.  Metallarning  bug‘larida  Li
2
,Na
2
  hosil  bo‘lishida  bog‘  kovalent.  Boshqa  bog‘larda  ion 
bog‘ hissasi ortib boradi. 
Kislorodda yondirilganda faqat litiy oksid hosil qilib boshqa ishqoriy metallar peroksidlar 
va superoksidlarga aylanishi kuzatiladi: 
                     2Na+O
2
=Na
2
O
2
 
                      K+O
2
 =KO
2 
                                 
Rb+O
2
=RbO
2
 
                      Cs+O
2
=CsO
2
 
Peroksidlarni suv bilan ta‘siridan vodorod peroksidi yoki kislorod hosil bo‘ladi. 
Na
2
O
2
 + 2H
2
O  =  2NaOH +H
2
O
2
        2KO
2
+2H
2
O=2KOH+H
2
O
2
+O
2
 
Peroksidlar yopiq sistemalarda kislorod manbasi sifatida ishlatiladi: 
                   2Na
2
O
2
+2CO
2
=2Na
2
CO
3
+O
2
 
 
Peroksidlardan oksidlarni metallar qo‘shib olish mumkin: 
Na
2
O
2
+2Na= 2Na
2
O                          K
2
O
2
+2K=   2K
2
O 
Natriy  va  kaliy  oksidlari  oq  rangli,  rubidiy  va  seziy  oksidlari  sariq  rangli.  Ishqoriy 
metallar  oksidlari  suv  bilan  shiddatli  ta‘sirlashadi.  Oksidlarning  faolligi    Li
2
O  dan  Cs
2
O  qarab 
ortib  boradi.Ishqoriy  matallarning  gidroksidlari  oq  qattiq  moddalar.  Ular  tabiatda  uchramaydi. 
Ular ishqoriy metallar xloridlarining eritmalarini elektroliz qilish orqali olinadi. 
                    2MeCl+2H
2
O=2MeOH+H
2
+Cl
2 
 
Eng  ko‘p    qo‘llaniladigan  natriy  gidroksidi  olish  uchun    ohakka  soda    qo‘shib 
olinadi(shuning uchun kaustik soda): 
       Na
2
CO
3
 +Ca(OH)
2
= 2NaOH+CaCO
3

 
Soda olish usullari keyinchalik uglerod mavzusida alohida ko‘rib chiqiladi. 
Ishqoriy metallar galogenlar bilan  shiddadli va issiqlik chiqishi bilan ta‘sirlashadi: 
                  2Me+ F
2
=  2MeF 
Juda oson ishqoriy matallarning sulfidlari hosil bo‘ladi: 
                     2Me+S = Me
2
S 
Me
2
S  larni oltingugurt bilan qo‘shib suyuqlantirilsa persulfidlar hosil bo‘ladi. 
            Na
2
S,  Na
2
S
2
,  Na
2
S
4
 ,  Na
2
S
n
   n=1-:- 6;  
Ishqoriy  metallar  vodorod  bilan  oson  ta‘sirlashadi.  Bunda  metall  gidridlari  hosil 
bo‘ladi.Ularning bog‘lanishi ion tabiatli. 
Suyuq  ammiak  bilan    ishqoriy  metallarning    reaksiyasida  amidlar,  imidlar  va  nitridlar 
hosil bo‘ladi. 
                2Na+2NH
3
=2NaNH
2
+H
2 
         2Na+NH
3
=Na
2
 NH+H
2
  
                                 6Na+2NH
3
=2Na
3
N+3H
2
   
          Natriy  va  boshqa  ishqoriy  metallar  simobda  eriydi  va  intermetallik  birikmalar- 
amalgamalarga aylanadi.  
 Litiy  –  alangani    qizil-binafsha  rangga  bo‘yaydi.  Natriy  ishtirokida  alanga  sariq-g‘isht 
rangga bo‘yaladi. Kaliy alangani binafsha-siyoh rangga , pubidiy qizil, seziy esa binafsha tusga 
bo‘yaydi. Shu usul bilan bu metallar borligi aniqlanadi. 
          Ishqoriy  metallarning  tuzlari.  Deyarli  barcha  kislotalar  bilan  tuzlari  ma‘lum.  Bu  tuzlar 
suvda yaxshi eriydigan, ionli kristal panjaraga ega birikmalardir. 
         Analitik  kimyoda    litiy  va  natriyning  tuzlaridan    4,4‘-dimetilaminodifenil  metanning 
metanoldagi    eritmasi  holatida  cho‘ktirishi  mumkin.  Natriy  va  ruxning  aralash  uranilasetatlari 
ham  [  NaZn(UO
2
)
3
(CH
3
COO)
9

6H
2
O]    suyultirilgan  sirka  kislotasidan  cho‘ktiriladi.  Kaliy 
tuzlaridan    KHC
4
H
4
O
6 
(gidrotartaratlar)  va  K
3
[Co(NO
2
)
6
]  suvda  yomon  eriydi.    Ular    ishqoriy 
metallarning sifat va miqdoriy tahlilida ishlatiladi. 
         Kalsinirlangan  soda  (Na
2
CO
3
),  kristall  soda  (Na
2
CO
3*
10H
2
O),  ichimlik  sodasi  (NaHCO
3
) 
ko‘p ishlab chiqaziladi. 
         Natriy  gidroksidi  sovun  tayyorlashda,  to‘qimachilik  va  ko‘nchikida  organik  moddalar 
olishda  va  boshqa  maqsadlarda  ishlatiladi.  Natriy  gidroksidi  328
o
S  suyuqlanadi.  20
o
S  da  suvda 
109 g natriy gidroksid eriydi .U kuchli ishqor, shuning uchun o‘yuvchi natriy deb ataladi. Ishqor 

 
 
146 
teriga  tushsa  terini  kuydiradi.    NaOH  dan  ayniqsa  ko‘zga  sachrashidan  ehtiyot  bo‘lish  kerak, 
kozga tushsa ko‘zni ko‘r qiladi. 
        Osh  tuzi  NaCl-  natriy  metali,  xlor,  natriy  gidroksid,  xlorid  kislota  ishlab  chiqarishda  xom 
ashyo.  
         Natriy  sulfat  glauber  tuzi  yoki  mirabilit  holatida  Na
2
SO
4*
10H
2
O  holida  uchraydi. 
Tibbiyotda va shisha ishlab chiqarishda ishlatiladi. 
         Kaliy  tuzlaridan  KCl,  KNO
3
,  K
2
SO
4
  kaliyli  o‘g‘itlardir.  Kaliy  nitrat  qora  poroxning 
tarkibiga kiradi: KNO
3
-68%; C-17%;S-15%. 
Tseziy  va  rubidiy  fotoelementlar  tayyorlashda  ishlatiladi.  Nur  ta‘sirida  Rb  va  Cs  ning 
valent  elektronlarini  oson  ajralishi  yorug‘lik  energiyasini  elektr  energiyasiga  aylantitirish 
imkoniyatini beradi.   
         Ishqoriy  metallarning  tibbiyotda  va  farmatsiyada  ishlatilishi.  Hozirgi  paytda  litiy 
ioninng  organizmdagi  orni  ancha  yaxshi  o‘rganilgan.  Litiy  ionlari  inson  psixikasidagi  
o‘zgarishlarda asqotishi topilgan. 
         O‘rtacha  odam  vazniga(70  kg)  nisbatan  organizmda  kaliy  250  g,  natriy  –70  g    ni  tashkil 
etadi.     
Natriy  birikmalari  organizmda  asosan  hujayra  atrofidagi  suyuqliklarda  mavjud 
(qonda,limfa  va  ovqat  hazm  qilish  shiralarida).  NaCl  hisobiga  organizmdagi  qon  bosimi 
boshqarilib turadi. 
Kaliy  ioni  organizmda  hujayra  ichidagi  ion  hisoblanadi.U  ko‘pgina  boikimyoviy  va 
fiziologik  jarayonlarda,  masalan  nerv  impulslarining  harakatida  ishtirok  etadi.  Kaliy  ionining 
qonda  mo‘tadil miqdorda bo‘lishi yurakni normal ishlashi uchun kerak. Bir sutkada  2-3 g  kaliy  
kerak bo‘ladi. 
Natriy  gidrokarbonat  (NaHCO
3
)  ichdan  antatsid  modda  sifatida  buyuriladi,  shuningdek 
ingalyasiya,  chayish,  uvish    uchun  tavsiya  etiladi.  Tibbiyotda  amaliyotida  natriyning  (xloridi, 
bromidi, iodidi, sulfati, tiosulfati,  nitriti va b.)  hamda kaliyning (xloridi,  bromidi, iodidi va b.) 
keng qo‘llaniladi.  
Natriy  xloridning  (NaCl)  suvdagi  0,9%li  eritmasi  izotonik  eritma  deyiladi.  U  organizm 
ko‘p suyuqlik yo‘qotganda quyiladi. 3-5-10%li eritmalari gipertonik eritma deyiladi va yaralarga 
yiring tortuvchi vosita sifatida qo‘yiladi.2-5% li NaCl AgNO
3
 bilan zaharlanish sodir bo‘lganda 
buyuriladi,shunda AgCl cho‘kmasi hosil bo‘lishi hisobiga zaharlanish oqibatlari tezda so‘nadi. 
Natriy  bromid  (NaBr)  va  kaliy  bromid  (KBr)  tibbiyotda  tinchlantiruvchi  vosita  sifatida 
ishlatiladi.Ular  bosh  miya  qobig‘idagi  qo‘zg‘alish  va  tinchlantirish  jarayonlarini  me‘yoriga 
keltiradi. 
Natriy  yodid (NaI) bo‘qoq va endokrin kasalliklarini davolashda tavsiya etiladi. 
 
 
 
 
 
                        15.5.  II A guruh elementlari 
   Bu guruh metallari qatoriga berilliy, magniy, kalsiy, stronsiy, bariy va radiy kiradi. Ular 
erkin  holatda  ishqoriy  mettalarga  nisbatan  qattiqroq.  Ular  engil  metallar,  ammo  ishqoriy 
metallardan  suyuqlanih  harorati  balandroq.  Xossalari  jihatidan  berilliy  alyuminiyga  o‘xshab 
ketadi.  Ularda  diagonal  o‘xshashlik  kuzatiladi..  Bu  guruh  elementlarining  eng  asosiy 
ko‘rsatkichlari  32-jadvalda keltirilgan. 
32-jadval. II A guruh elementlarining asosiy kattalilari  
Asosiy kattaliklar 
       Be     
 Mg 
 Ca  
   Sr 
  Ba 
Ra 
Atom massa 
Elektron formulasi 
Atom radusi,nm 
 Me
2+
ion radiusi,nm 
      9,01 
     2s
2 
0,113   
0,034 
12,31 
  3s
2
 
0,160 
0,074 
40,08  
  4s
2
  
0,197 
0,104 
87,62 
  5s
2
 
0,215 
0,120 
   137,34 
  6s
2
  
0,221 
0,193 
    [226] 
    7s
2
 
0,235 
0,194 

 
 
147 
Suyuql. harorati,
o
S 
Zichligi,g/sm
3
 
 
Ionlanish energiyasi,       
    v     M

Me
+
 
       Er 
po‘stlog‘ida   
tarqalishi,mol qism 
 
1283 
1,85 
 
9,323 
 
1,2
*
10
-3
 
650 
1,74 
 
7,645 
 
2,0 
847 
1,54  
 
6,133   
 
2,0 
720 
 2,63 
 
5,695 
 
1
*
10
-2
 
   718 
  3,76 
 
5,212  
 
5,7
*
10
-3
  
 
 
   - 
   - 
 
  5,28 
 
 1
*
10
-10
 
 
Bu guruh elementlarining oksidlanish darajasi  +2. Ularning sirtqi qavatida ns
2
 holatda 2 
tadan elektron bor. Bu guruh metallarining xossalari ishqoriy metallarnikiga qaraganda kuchsiz. 
Atom radiusi kattalashgan sari qaytaruvchi xossalari kuchayib boradi. 
Be
2+
,
 
Mg
2+, 
Ca
2+
,  Sr
2+
,  Ba
2+
,  Ra
2+ 
  qatorida  ionlarning  radiusi  ortib  shu  metallar 
gidroksidlarining asoslik  xossalari  kuchayadi. 
Bariy,  strontsiy  va  bariy  qadimdan  ishqoriy  yer  metallari  nomi  bilan  mashhur.  Bunday 
nom metallarning gidroksidlarini  ishqoriy xossaga egaligidan kelib chiqqan. 
 Berilliy.  Berilliyni    1827  yilda  Veller  berilliy  xloridni  kaliy  bilan  qaytarib  olgan.  Er 
sharida kam tarqalgan. Asosan berill minerali holatida uchraydi [Be
3
Al
2
(SiO
3
)
6
], uning tarkibida 
14% BeO mavjud. Aleksandrit (xrizoberill) minerrali quyidagi tarkibga ega BeO

Al
2
O
3 
(Fenakit)  
minerali  ham  bor  bo‘lib  uning  formulasi  2BeO

SiO
2
.  Metall  holatdagi  berilliy  uning 
birikmalarini elektroliz qilib olinadi. Elektroliz uchun olingan suyuqlanma  50% BeCl
2
 va 50% 
NaCl  (mass.  %)  bunda  aralashmaning  suyuqlanish  harorati  300
o
S  ga  kamayadi(BeCl
2
  niki 
440
o
S).  
Tabiatda uchraydigan berilliy izotopining massa soni 9 ga teng. 
Xossalari.  Berilliy  kul  rang  tusli  engil  metall.  Qattiq  va  mo‘rt  modda.  Metallning  sirti 
oksid parda bilan qoplangani uchun kimyoviy faolligi kam. 
 Qizdirilganda kislorod va havoda berilliy oksidini hosil qiladi: 
 2Be+O
2
=2BeO 
Bir  oz  isitilganda  galogenlar,  oltingugurt  va  azot  bilan  ta‘sirlashib  ancha  barqaror 
birikmalar hosil qiladi: 
Be+F
2
=BeF
2
 
Be+Cl
2
=BeCl
2
 
Be+S=BeS 
3Be+N
2
=Be
3
N
2
 
Suyultirilgan  sulfat  va  xlorid  kislotada  eriydi.  Issiq  nitrat  kislotada  eriydi,  lekin  soviq 
nitrat kislotada passivlashadi. 
Be+H
2
SO
4
=BeSO
4
+H
2
 
Berilliy ishqorlarda eriydi va gidroksoberillatlar hosil qiladi: 
Be+2NaOH+2H
2
O = Na
2
[Be(OH)
4
]+ H
2
 
BeO  (t 
syuq.
2560 
o
S)  va        Be(OH)
2
      ham  amfoterlik  xossasiga  ega.    BeF
2 
  ishqoriy 
metallar ftoridlari bilan ftor berillatlar hosil qiladi. BeF
2 
suvda yaxshi eriydi. 
BeF
2
  +2 KF= K
2
[BeF
4
] 
BeO+2NaOH = Na
2
[Be(OH)
4
] 
Be(OH)
2
+2NaOH = Na
2
[Be(OH)
4
] 
Berilliy  tuzlari  oson  gidrolizga  uchraydi,  bu  tuzlar  zaharli,  lekin  shirin  ta‘mli  bo‘ladi. 
Kislotali  muhitda  [Be(H
2
O)
4
]
2+
    akva  kompleks  hosil  bo‘ladi.  Ishqoriy  muhutda  bo‘lsa 
[Be(OH)
4
]
2-
 gidrokso komplekslar barqaror bo‘ladi. Berilliy  va unung birikmalari chang holatda 
atmosferada tarqalgani juda xavfli. 
BeH
2   
polimer  strukturali  qattiq  modda.  U  berilliy  xloridning  efirdagi  eritmasiga  litiy 
gidridi  ta‘sir  qilib olinadi: 
     BeCl
2
+2LiH =BeH
2
+2LiCl 
Berilliy karbidlari o‘zgaruvchan tarkibga ega(Be
2
C  va BeC
2
). 

 
 
148 
2Be+C=Be
2
C 
 Yuqori haroratda berilliyga asetilen ta‘siridan olinadi: 
Be+C
2
H
2
=BeC
2
+H
2
            
BeC
2
 gidrolizida asetilen hosil bo‘ladi.Agar Be
2
C ga suv ta‘sir ettirilsa: 
Be
2
C+4H
2
O=2Be(OH)
2
+CH
4
 
BeCl
2
 suvda yaxshi eriydigan. O‘ziga suv tortuvchi rangsiz modda. 
Berilliy  ko‘p  metallar  bilan  qotishmalar  hosil  qiladi.  Berilliy  asosida  inter  metall 
birikmalar berillidlar olingan. Bu qotishmalar yuqori haroratda suyuqlanadi. 
Bunday qotishmalar samolyotsozlikda ishlatiladi (TiBe
12
, MoB
12
, NbBe
12  
va boshqlar). 
        Berilliy  birikmalari  o‘simliklar  uchun  xavfsiz,  lekin  tirik  organizm  uchun  zaharli. 
Organizmda  berilliy  eruvchan  fosfatlar  hosil  qilgani  uchun  ham  suyuakni  bo‘sh  va  mort  qilib 
qo‘yadi. Berilliy birikmalari teriga ta‘sir etadi. 
        Magniy. Magniy tabiatda keng tarqalgan.  Uni 1808 yilda Devi magniy sulfatini elektroliz 
qilib  olgan.  Asosiy  minerallari  magnezit    MgCO
3
;  dolomit    MgCO
3
   

CaCO
3
;    karnallit  
KCl

MgCl
2

6H
2
O.  Dengiz  suvida  MgCl
2
  ning  miqdori  0,38  %  ga  boradi,  lekin  ba‘zi  ko‘llarda  
uning miqdori 30% ga ham etadi. Magniyning yer po‘stlog‘idagi miqdori 2 % atrofida. 
           Tabiatda  magniyning  uchta  izotopi  bor: 
12
24
Mg  (78,6%), 
12
25
Mg  (10,11%), 
12
26
Mg 
(11,29%). Uning uchta sun‘iy izotopi ham olingan. 
            Olinishi. Magniy   MgCl
2
  yoki suvsizlantirilgan karnallitni elektroliz qilib olinadi. 
            Magniy oksidi yuqori haroratda ko‘mir bilan qaytarilishi orqali ham olinishi mumkin: 
             MgO+C=Mg+CO 
           Magniy  olish  uchun  yuqori  haroratda  (1200-1300
o
S)  elektr  pechlarda  va  vakuumda 
dolomitni parchalab unga kremniy ta‘sir ettiriladi: 
            2CaO

MgO+Si= Ca
2
SiO
4
+2Mg 
          Xossalari.  Magniy  oq,  kumushsimon,  engil  metal.  Havoda  kam  o‘zgaradi,  unung  ustini 
oksid  pardasi qoplagan. 
              Magniy  kislotalardan  oson  vododorodni  siqib  chiqaradi.  Suv  bilan  qaynatilganda  oson 
tasir etadi. Havoda qizdirilganda MgO  va ozgina  Mg
3
N
2
 hosil qiladi.  
           Magniy  gidridi  MgH
2
  kumush  rang  qattiq  modda.  U  175 
o
S  da  magniy  dimetilning  
parchalanishidan hosil bo‘ladi: 
           Mg(CH
3
)
2
=MgH
2
+C
2
H
4 
          Magniyga    vodorod  ta‘sir  etilganda    ham  agar  katalizator  sifatida  magniy  iodid  ishlatilsa 
magniy gidridi hosil bo‘ladi. 
MgO  MgCO
3
 dan olinadi . U kuydirilgan magneziy  deyiladi. Magniy oksidi 2800
o
S  da 
suyuqlanadigan kristall modda. Undan o‘tga chidamli buyumlar, idishlar va tugel yasaladi. 
Mg(OH)
2
 suvda kam eriydigan ,o‘rtacaha kuchli elektrolit.  EK=1,2

1O
-11
. 
Mg(OH)
2
  magniy  tuzlariga  ishqorlar  ta‘sir  ettirilib  olinadi.  Magniy  tuzlariga  soda 
qo‘silganda  gidroksikarbonatlar  hosil  bo‘ladi.  Bu  tuz  oq  magneziy  nomi  bilan  tibbiyotda 
ishlatiladi.Tabiatdagi  silikatlardan talk  3MgO

4SiO
2

H
2
O bolalar upasi  tarkibiga kiradi. Asbest 
CaO

3MgO

4SiO
2
 issiq saqlovchi material sifatida ishlatiladi. 
MgCl
2

6H
2
O dengiz suvidan olinadi. Uni asosida magnezial sement tayyorlanadi. 
Magniy sulfat-  MgSO
4

7H
2
O gepta gidrat, taxir tuz deyiladi. 
Magniy karbid MgC
2
 asetilenidlar jumlasiga kiradi. 
Magniyning  suvda  yomon  eriydigan  tuzlari  qatoriga  Mg
3
(PO
4
)
2
,  MgCO
3
,  MgF
2
  kiritish 
mumkin. 
Magniyning kompleks birikmalari o‘simliklar va hayvonlar hayotida muhim o‘rin tutadi. 
Magniy  o‘simliklarda  yashil  rang  beruvchi  xlorofildagi  asosiy  kompleks  hosil  qiluvchi  ion 
hisoblanadi (33 –rasm). Bu kompleksda Mg
2+
 markaziy ion unung koordinatsion soni 4 ga teng. 
Ligand  sifatida  turli  guruhlar  bilan  bog‘langan  pirrol  halqalari  turadi.  II  A  guruhdagi  barcha 
kationlar ichida Mg
2+
 ionida azot  atomi tutgan birikmalar bilan koordinatsion bog‘ hosil qilishga 
moyillik  kuchli  bo‘lsa,  bu  guruning  qolgan  elementlarida  bo‘lsa  kislorod  bilan 
koordinatsiyalanishga moyillik yuqoridir.   

 
 
149 
  
 
33-rasm. Magniyning kompleks birikmasi xlorofilning tuzilishi. 
R
1
-gidrofil radikal;    R
2
-gidrofob radikal;